بخشی از مقاله
چکیده:
بن مایه هاي تصویري - سطصپع - به معنی موضوع، مضمون، طرح یا الگویی است که جزء ذات اثر بوده و پدید آورنده ي تصاویري زیبا و بدیع از حوادث یا وقایعی است کهمجموعاً درون مایه ي اثر ادبی را تشکیل داده و خط فکري شاعر و مسیر جولان اندیشه او را نشان می دهد. بر مبناي این نگرش تصاویر موجود در یک اثر، نمایانگر تم و مفهوم اصلی آن اثر است.
از طرفی دیوان ملک الشعراء بهار سرشار از مضامین متنوعی است که هر یک زمینه ساز تصاویري دلپذیر و ماندگار است. این مقاله به بررسی بن مایه هاي تصویري در دیوان بهار می پردازد و تصویرهاي مربوط به وصف طبیعت و جلوه هاي مختلف آن، مضامین مربوط به حوادث و وقایع زندگی شخصی و محیط پیرامون شاعر و همچنین تصاویري که مشتمل بر مفاهیم سیاسی و اجتماعی است؛ از جمله بخش هاي آن است که براي تقسیم بندي تصاویر در نظر گرفته شده است.
.1 مقدمه:
محمد تقی بهار بدون شک یکی از بزرگ ترین شاعران و هم طراز قصیده سرایان بزرگ فارسی است. یگانه بودن او در امر قصیده سرایی در روزگار معاصر از یک طرف و تنوع اسالیب و مضامین شعري در دیوان او از طرف دیگر گواه خوبی بر این مدعاست. اگر بخواهیم سفینه اي از شعر سنتی صد سال اخیر ایران فراهم آوریم و از همه انواع شعر در آن نمونه بیاوریم از طنز اجتماعی و وصف طبیعت تا سیاست و اخلاق و وطنیات و حتی اخوانیات و دیگر نمونه ها از قبیل شعرهاي ساده تعلیمی براي کودکان و نوجوانان و تصنیف هاي سیاسی، تصور من بر آن است که سهم بهار بیش از هر کسی است.
بهار یکی از پرفروغ ترین شعله هاي قصیده سرایی در طول تاریخ ادبی ماست و بی هیچ گمان از قرن ششم بدین سوي، چکامه سرائی به عظمت او نداشته ایم. در میان قصیده سرایان درجه اول زبان فارسی – که از شماره ي انگشتان دو دست تجاوز نمی کنند- به دشواري می توان کسانی را سراغ گرفت که بیش از او شعر موفق و خوب داشته باشند.
در قصاید برگزیده ي او مجموعه عناصر شعري به حالت اعتدال و یک دست جلوه می کند. عاطفه و خیال و هدف انسانی همراه با نیرومندترین کلمات –که با استادي فراوان در کنار هم جاي گرفته- در شعر او به هم آمیخته اند. قصیده در معنی درست کلمه، بر بنیاد سنت هاي کهن و دور از هرگونه پریشان گویی، آخرین بار در شعر او تجلی کرد و پس از چندین قرن بار دیگر چهره ي یک چکامه سراي بزرگ را در صفحات تاریخ ادبیات ما آشکار ساخت. بر روي هم بهار بارورترین استعدادي بود که در شعر کلاسیک فارسی به روزگار ما چهره نمود.
بنابراین دیوان بهار گنجینه اي ارزشمند از مضامین و مفاهیمی است که زیر بناي تصاویر شعري او را تشکیل داده و خود مجموعه گسترده اي است از ثبت وقایع و حوادث مختلف در قالب تصاویري بدیع و زیبا. در دیوان هیچ شاعر قصیده سرایی به اندازه دیوان بهار تنوع اغراض وجود ندارد. این یکی از سعادت هاي بهار بوده است که قصیده را در روزگاري به خدمت شعر خویش در آورده که تاریخ اجتماعی ایران و جهان هر روز گونه و رنگ تازه اي به خود گرفته و او تجارب شعري قدما را به خدمت اندیشه هاي خویش در ارتباط با حوادث عصر درآورده است. این چنین امکانی براي خاقانی و ناصر خسرو و سنایی نبوده است.
آن چه در پی می آید در ابتدا تعاریف است که به تعریف مفهوم بن مایه هاي تصویري - سطصپع - و مختصري از زمینه هاي تصویري دیوان بهار می پردازد. سپس تصاویر شعري در سه بخش مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرند؛ بخش اول تصاویر مربوط به طبیعت و زیر مجموعه هاي آن است که شانزده مورد از مضامین تصویر ساز که بیشترین سهم از دیوان را به خود اختصاص داده اند؛ مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم حوادث زندگی شخصی و محیط پیرامون شاعر است که به دوازده مورد اشاره شده است و در بخش سوم در ذیل مضامین سیاسی و اجتماعی به بررسی مفاهیم عشق به وطن و آزادي و مبارزه با استبداد و تصاویر مربوط به آن پرداخته شده است.
.2 تعریف:
تعریف بن مایه - سطصپع - : براي واژه موتیف معانی مختلفی نقل شده است؛ عده اي آن را در معناي بن مایه، مایه تکراري، مایه قراردادي و نقش مایه آورده اند. اما در فرهنگ اصطلاحات ادبی فارسی این واژه معادل بن مایه دانسته شده است؛ بن مایه در واقع درون مایه، شخصیت یا الگوي معینی است که به صور گوناگون در ادبیات و هنر تکرار می شود. بن مایه همچنین به عنصري تکراري در یک اثر ادبی گفته می شود.
پس یکی از مهم ترین ویژگی هاي بن مایه تکرار شدن آن در اثر است؛ به عبارت دیگر بن مایه یکی از اجزاي تشکیل دهنده ماهیت اثر و ذات آن است. در تعریفی دیگر در کنار مفهوم و طرح، تصاویر موجود در اثر نیز می تواند نمایانگر ماهیت اثر باشد؛ بن مایه عبارت است از یک مفهوم، یک تصویر، یک رویداد، یا یک کهن الگو که در داستانمرتباً تکرار می شود و به غناي زیبا شناختی اثر می افزاید.
بنابراین تصاویر موجود در یک اثر که بیانگر مفهوم کلی و تم اصلی اثر هستند؛ خود بن مایه آن اثر محسوب می شوند. بر این اساس بن مایه تصویري همان تصاویري است که شاعر یا نویسنده در اثر ادبی وارد می کند و به این وسیله مفاهیم مورد نظر خود را به مخاطب عرضه می دارد. یکی از موارد مهم و قابل توجه نوع استفاده بهار از تصاویر ادبی براي بیان مضامین و مفاهیم مختلف و شیوه هاي خلق و ابداع تصاویر با استفاده از امکانات مختلف ادبی مانند تشبیه و استعاره است. ثبت لحظات و وقایع مهم تاریخی و اجتماعی و یا جلوه هاي زیباي طبیعت در شعر در قالب تصاویر چشم نواز با کمک گرفتن از نیروي خیال یکی از شگردهاي هنري بهار است.
شاعر مستعد و خلاق به کمک تخیل قوي به افق هاي تازه اي از زبان و اندیشه دست می یابد که می تواند مقاصد و آلام و آمال خود را در آن عرضه نماید. به همین جهت امروزه همه منتقدان ادبی خیال را خمیر مایه و عنصر اصلی شعر می دانند و معتقدند که در پرتو خیال می توان شاعرانه بیان کرد.
تصویر و تخیل حاصل تفکر خلاق و ذهن تلاش گر شاعر است و براي شاعر و شعر او به عنوان یک عنصر سازنده و ثابت و حتمی است. گزاره هاي تصویري براي شاعر همانند ابزار صورت گري براي نقاش است.
بنابراین کاربرد تصاویر در شعر بهار بسیار هنرمندانه و به جاست و او از این شگرد تنها براي زیبایی و تنوع استفاده نمی کند بلکه با خلق مضامین مختلف در دل یک تصویر از حداکثر ظرفیت امکانات ادبی در شعر خود استفاده می کند. یک شاعر خوب از ایماژصرفاً براي آراستن اشعارش بهره نمی گیرد بلکه تصویرگري او را قادر می سازد تا موضوعش را همان طوري که هست بیان کند.
بنابراین تصویر در شعر بهار در ارتباط با محتواي شعر و کل متن قرار می گیرد. براي تصویر در اشعار ویژگی هایی قائل شده اند: در شعر سنتی تصویر در ارتباط با کل متن و در پیوند با تصویرها سه ویژگی دارد: -1 تنوع و گوناگونی تصویرها -2 فشردگی و تراکم تصاویر -3 تناقض میان تصاویر.
این ویژگی هاعمدتاً در تصاویر شعري بهار قابل مشاهده هستند؛ تنوع تصویر در یک موضوع خاص با توصیف هاي گوناگون و با استفاده از آرایه هاي ادبی متنوع در کنار تنوع مضامین و مفاهیم شعري از مهم ترین نکاتی است که در اشعار بهار قابل توجه و بررسی است. براي مثال در یک قصیده در توصیف شب از تصاویر مختلف در شکل هاي متنوع و گوناگون بهره می برد. به دو گونه می توان در باب شعر بهار و هر شاعري سخن گفت یکی آن که برخورد او را با ارزش هاي مختلف حیات مورد نقد و نظر قرار دهیم و در این راه پست و بلند اندیشه و حدود شناخت او را از این مفاهیم و ارزش ها بررسی کنیم و از انسجام فکري یا تناقض ها و ناهمخوانی درون مایه هاي شعري او بحث کنیم
و اگر بتوانیم رابطه ي این زمینه ها را با مسائل طبقاتی عصر او و مسائلی که در اعماق جامعه جریان داشته، نشان دهیم و ملاًث ببینیم وي چه نوع برداشتی از مفهوم وطن، آزادي، عدالت، خدا، زیبایی، یا هر کدام از مفاهیم ارزشی و اندیشه هاي محوري روزگار خویش داشته است. راه دیگر این است که ببینیم در قلمرو خلاقیت هاي هنري، حدود ابداع یا درجه تقلید او تا کجاهاست و آبشخور ذوقی او در سنت ادبی زبان فارسی، بیشتر از چه دوره هایی و در شعر چه شاعرانی است و در زمینه هر کدام از عناصر سازنده شعر از قبیل زبان و تصویر و موسیقی و طرح و انگاره تا کجاها نوآور است و تا کجاها گرفتار تقلید
بر این اساس در تحلیل و بررسی بن مایه هاي تصویري اشعار بهار می توان اجزاي هر تصویر را از منظر ابداع و خلاقیت و یا تکراري بودن مورد بررسی قرار داد؛ هم چنین نوع تصاویري که بیشترین کاربرد را در دیوان شاعر داشته اند و مضامینی که دست مایه شاعر در ساختن تصاویر بوده اند نیز مشخص نمود. براي این منظور بن مایه هاي تصویري در دیوان بهار در سه بخش مورد تحلیل و بررسی قرار خواهند گرفت؛ بخش اول مشتمل بر اوصاف طبیعت و امور مربوط به آن است که بخش عمده اي از دیوان را به خود اختصاص داده و بیشترین مفاهیم در قالب زیباترین تصاویر در این بخش بیان شده اند.
موارد مختلفی مانند: توصیف شب و روز، تگرگ، برف، باران، طلوع خورشید، توصیف باغ در آستانه رسیدن نوروز و همچنین پاییز و زمستان و گل ها و گیاهان خزان زده که در حقیقت تابلوي نقاشی بدیع و زیبایی است. در این قسمت اشعار بهار بیشتر به سبک و سیاق شعراي قدیم و قصیده سرایان بزرگ فارسی است و توصیف هاي او از طبیعت الباًغ یادآور وصف هاي منوچهري دامغانی، فرخی سیستانی و حتی انوري است.
آرایه ادبی غالب در این بخش نیز تشبیه به خصوص تشبیه مرکب و استعاره است. بخش دوم مضامین و مفاهیمی است که محصول حوادث زندگی شخصی و افکار و احساسات اوست. از آن جا که بهار شاعري بسیار حساس و از طرفی هوشمند بوده است در برابر وقایعی که در زندگی اتفاق می افتاده واکنش نشان داده و به توصیف آن ها پرداخته است.
