بخشی از مقاله
بررسی تطبیقی استعمارستیزی در شعر احمد مطر و ملک الشعرای بهار
چکیده
در این مقاله به بررسی تطبیقی دیدگاه های دو شاعر بزرگ ایرانی و عراقی،(ملک الشعرای بهار و اخمد مطر)در زمینه ی استعمار ستیزی پرداخته می شود.حضور استعمارگران در سرزمین مسلمانان به ویژه ایران و عراق موجب موضع گیری ملت مسلمان در مقابل رفتار ظالمانه ی آنان شد و قشرهای مختلفی از سیاستمداران گرفته تا روشنفکران در برابر آن ها واکنش نشان دادند.
در این میان نقش شاعران آزاد اندیش به ویژه ملک الشعرای بهار و احمد مطر چشمگیرتر از دیگران است.آنان با سلاح قلم و شعر وارد میدان مبارزه شدند وباب جدیدی در استعمار ستیزی گشودند.
در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی نوشته شده تلاش شده است وجوه تفاوت و اشتراک مفاهیم استعمارستیزی و اسالیب میهن دوستی را در قصاید این دو شاعرعراقی و ایرانی رابا توجه به تفاوت شرایط فرهنگی و اجتماعی آنان بیان نماید.
واژه گان کلیدی:احمد مطر، ملک الشعرای بهار، استعمار
مقدمه
آدمی از دیرباز علاقه ی ویژه ای به وطن داشته ، ودر هرکجای کره ی خاکی که باشد قلبش برای سرزمین مادری اش می تپد، واین موضوع به ویژه در شعر شاعرانی که سرزمینشان درآتش جنگ و استعمار سوخته است،نمود بیشتری یافته است. این موضوع شاعران بسیاری راوادار کرده تاجهت برانگیختن شوروحماسه درملت خود به دفاع ازآن بپردازند.
رقابت دولت های استعمارگر در سرتاسر قرن نوزدهم در ایران دیده می شود.در این دوران،استعمار وارد ایران شد وفعالیت های خودراشروع کرد و تاثیرات مثبت ومنفی بر جای گذاشت. امتیازاتی که شاهان قاجار به استعمار دادند،لکه ی ننگینی است که تاابد بر چهره ی آنها باقی خواهد ماند. دراین زمان بخش زیادی از خاک ایران جداشد، قراردادهای زیادی بادول اروپایی بسته شد که همه آنها در جهت غارت ثروت ملی مابود.
بنابراین یکی از عرصه هایی که شاعران دوران مشروطیت به آن پرداخته اند، مبارزه با بیگانگان استعمارتیزی و مخالفت با اقوام مهاجم است.
عراق نیز در طول تاریخ به خاطر داشتن موقعیت مهم استراتژیک در منطقه ی خاورمیانه و بهره مندی ازمنابع سرشار خدادادی مورد توجه کشورهای استعمارگر غربی بوده است؛به ویژه درزمان جنگ جهانی اول که انگلستان به بهانه ی حمایت امپراتوری عثمانی از آلمان، عراق را مانند دیگرکشورهای عربی اشغال کرد وبر منابع نفتی این کشور مسلط گشت،تاسال 1918که انگلستان جهت تشکیل حکومتی حافظ منافع این دولت در خاورمیانه باشد،عراق را طبق مفاد کنفرانس سن ریمو به قیمومیت خویش درآورد و سبب برپایی جنبش ها وشورش های متعددی در آن گردید.
تا این که در اکتبر1932م این کشور به عضویت سازمان ملل متحد درآمد و ظاهرا دارای حکومتی مستقل گردید هرچند در عمل آزدی حقیقی عراق پس از خیزش های ملی این کشور محقق گردید و با سرنگونی و فروپاشی حزب بعث در سال 2003م به دست نیروهای آمریکایی- انگلیسی کامل شد.
کشورهایی مثل عراق و ایران که چندی در زیر یوغ کشورهای استعمارگر و انقیادسیاسی حکومت های مستبد داخلی بوده اند؛باید ترویج اشعار وطنی وسیاسی واجتماعی را از اصول اولیه ی خود به شمار آورند.
ما در اینجا نمونه هایی را از دو شاعر بزرگی برگزیده ایم که هر کدام نقش سیاسی واجتماعی مهمی را در روزگار خود ایفا کرده اند.
در اینجا ما برآنیم پس از شرح احوال دو شاعر، نحوه ی رویکرد به استعمار و مخالفت با بیگانگان و میهن دوستی در اشعار آنها را بررسی کنیم تا از این رهگذر به پرسش های زیر پاسخ دهیم:
-1چه عوامل سیاسی و اجتماعی موجب شدکه ملک الشعرای بهار و احمد مطر به وطن خواهی و مبارزه با استعمار روی آورند؟
-2وجوه اشتراک مضامین شعری بهار و احمد مطر چیست؟
برکرانه ی زندگی احمدمطر احمد حسن الهاشمی معروف به احمد مطردر آغاز دهه ی پنجاه ،سال 1956م به عنوان چهارمین فرزند
از میان ده فرزند خانواده ای تنگدست و فقیر در روستای تنومه در بصره به دنیا آمد.
در چهارده سالگی پیش از آنکه اندوه جانفرسای عربی در اعماق وجودش ریشه کند ،ابتدا در سرودن غزلواره و شعر رمانتیک طبع آزمایی کرد اما آنگاه که از زوایای پنهان جنگ میان دولت و ملت آگاه گشت؛ با سروده های حزن انگیز خویش به حکومت اعلان خطر نمود بدین ترتیب موضع گیری های تند این شاعر از جان گذشته وصبور اورا وادار به فرار به کویت نمود.
مطر در کویت مشاور فرهنگی جریده ی »القبس« شد ود آنجابود که با ناجی علی کاریکاتوریست مشهور فلسطینی آشنا شد؛ این آشنایی از آن ها دوستانی ساخت که گویی روح واحدی بودند که در دو جسم تبلور یافته بودند.
احمد مطر،القبس را با یکی از پلاکاردهایش آغاز کرد و ناجی علی آن را با یکی از نقاشی های خویش به پایان برد؛ آن ها دو هم تبعیدگاهی بودند که از تبعیدگاهی به تبعیدگاه دیگر می رفتند ودر لندن که مطر از آن با عنوان ((جهنم یخی)) تعبیر کرده در نهم اوت 1987م، ناجی علی بر اساس نقشه ای از پیش تعیین شده ترور شد و پس از او مطر با جسم نیمه جان خویش باقی ماند تا با قلم جادویش از استعمارگران انتقام بگیرد.
پس از ناجی، احمد مطر در دفتر بین المللی القبس مشغول به کار شد وسپس به تونس رفت تا سالیان باقی مانده ی عمر خویش را در فرسنگ ها دور از وطن سپری نماید و اشتیاق نسبت به کشورهای عربی در دلش شور آفرین گردد.
شایان ذکر است که بر اساس اظهارات و بیانات شاعر وی در حال حاضر دارای چهار فرزند می باشد. آثار احمد مطر از مشهورترین آثار احمد مطر که شهرتی عالمگیر یافته است ؛یکی دیوان شعر او بانام لافتات
»پلاکاردهاست« که شاعر آن را در هفت جلد سروده است.
دیگر دفتر شعر کوتاهی است بانام »العشاء الأخیر لصاحب الجلاله إبلیس الأول« که دارای نوعی نمادگرایی دینی است.
از دیگر آثار احمد مطر سروده ای است با عنوان »دیوان الساعه« است.
مختصری در شرح احوال و آثار بهار شادروان محمد تقی صبوری ملقب به ملک الشعرای بهار در 12 ربیع الاول 1304ه.ق برابر با بیستم آذر
ماه 1265ش در محله ی سرشور مشهد به دنیا آمد.
پدرش میرزا محمد کاظم صبوری فرزند حاج محمد باقر کاشانی رئیس صنف حریربافان مشهد بود ولی وی حرفه ی پدری واجدادی را مانند سایر برادران خود دنبال نکرد و در مشهد به تحصیل زبان های عربی و ادبیات و فرانسه پرداخت.
صبوری شعر رابه سبک امیر معزی می گفته ودر ساختن قصیده استاد بود تا جایی که از ناصرالدین شاه قاجار فرمان ملک الشعرایی آستان قدس را در یافت کرده است.
بهار خیلی زود از دوران اولی شاعری خود عدول کرد و به موازات نهضت مشروطیت در قصاید خود به ستایش از ارزش های انقلاب و دفاع از آزادی و عدالت پرداخت.
ملک الشعرای بهار در یکی از پرتلاطم ترین دوره های تاریخ ایران می زیست؛ دوره ای که در آغاز آن انقلاب مشروطیت و در اواخر آن،کودتای 28 مرداد1332 قرار داشت بهار فعالیت های سیاسی و مطبوعاتی خود را از سال های جوانی آغاز کرد.
فعالیت های سیاسی او شامل نمایندگی مجلس در دوره های مختلف، زندان ،تبعید و عضویت در انجمن های مختلف و از جمله فعالیت های مطبوعاتی اوتأسیس روزنامه ی نوبهار، تازه بهار و انجمن ادبی دانشکده است.
وی سرانجام در روز یکشنبه اول اردیبهشت 1330 چشم از جهان فرو بست. آثار و تألیفات بهار به طور کلی آثار بهار عبارتند از:
دیوان اشعار ،سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، تصحیح متون ، مقالات ادبی و دیگر آثار بهار .
- 1 عشق به وطن در شعر احمد مطر وطن در ضمیر هر شاعری جاویدان باقی می ماند، وطن برای شاعر تمام عشق را به تصویر می کشد
بسیاری از شاعران عشق به وطن را ستوده اند و به عقیده ی آنان عشقی است که با هیچ مال و ثروتی خریده نمی شود چون تاریخ ملت،گذشته ،حاضر و آینده ی آنان است.
احمد مطر در این مورد در قصیده »أحبک« میگوید:
یا وَطَـنی ای وطنم
ضِقْتَ علی ملامحـی غم واندوه تو در چهره ام جای نگرفت
فَصِـرتَ فی قلـبی پس به قلبم نفوذ کرد.
وکُنتَ لی عُقـوبهً توبرای من عقوبت ومجازاتی بیش نبودی
وإنّنی لم أقترِفْ سِـواکَ من ذَنبِ ومن جز گناه واندوه چیز دیگری نصیبم نشد
لَعَنْـتنی لعنت کردی مرا ..
واسمُکَ کانَ سُبّتی فی لُغـهِ السّـبﱢ واسم تو شتم من بود در زبان جدایی!
ضَـربتَنی اصابنی (زدی مرا)
وکُنتَ أنتَ ضاربـی ..وموضِعَ الضّـربِ تو هم زننده بودی وهم مکان زدن
طَردْتَـنی طرد کردی مرا
فکُنتَ أنتَ خطوَتی وَکُنتَ لی دَرْبـی هم گام هایم بودی هم راهنمایم !
وعنـدما صَلَبتَنی زمانیکه به دارآویختی مرا
أصبَحـتُ فی حُـبّیمُعْجِــزَهً تو در عشق من معجزه ای شدی
حینَ هَـوی قلْـبی .. فِـدی قلبی زمانی که قلبم عاشق شد فدا ی تو شد!
یا قاتلـی ای کشننده من
سـامَحَکَ اللـهُ علی صَلْـبی خداوند به تو رخصت داد مرا به دار آویزی.
یا قاتلـی ای قاتل من
کفاکَ أنْ تقتُلَـنی برای اینکه مرا بکشی
مِنْ شِـدﱠهِ الحُـبﱢ ! شدت عشق تو کافی است(مطر،2011،ص (28
یاد وطن در همه احوال چه در سفر وغیر سفر همراه اوبود. وبه خاطر وطن رنج ها و شختی های زیادی
متحمل شد.
این حال شاعر متعهدی است که وطنش را دوست دارد و میزان عشق او به وطنش در این شعر پیداست.
او عاشقی است که گرفتار مرگ و نابودی شده، به دست معشو قه اش که وطنش است.او به عشق وطن اشاره می کند که باعث تبعید او از وطن شده است و خطاب به وطن می گوید: به خاطر عشق من به خود مرا طرد کردی.
عشق به وطن در شعر ملک الشعرای بهار بهار نیز از تاریخ ایران مایه ها اندوخته بود و از سر وطن دوستی به آن عشق می ورزید. علاقه اش به
وطن آگاهانه بود وبا نیازها و مقتضیات مملکت خویش به خوبی آشنایی داشت . و در آثار خود از فراز و نشیب سرگذشت ملت خود بسیار سخن گفت.
قصیده ای با عنوان »ای وطن« را در خراسان سرود که در روزنامه ی »نوبهار« انتشار یافت:
ای خطه ی ایران میهن،ای وطن من ای گشته به مهرتو عجین جان وتن من
تا هست کنار تو پراز لشکرودشمن هرگز نشود خالی از دل محن من
(بهار،1390،ص (175
شاعر در این شعر احساس عمیق خود را به وطن اشغال شده اش ابراز میدارد.
ملک الشعرای بهار ستایشگر بزرگ آزادی وتمام هم وغم ودغدغه ی او وطن است؛ واین عشق به وطن عشقی رهگذر نیست، بلکه با تاروپود آن آمیخته است.
عشقی که پایه و اساس استوار دارد و روح حماسی بهار به آن استحکام بخشیده است. او دوستی وطن را به پیروی از حدیث معروف »حب الوطن من الایمان« نشان ایمان می داند:
هرکه را مهر وطن در دل نباشد کافر است معنی حب الوطن فرموده ی پیغمبر است
هرکه بهر پاس عرض و مال و مسکن دادجان چون شهیدان از می فخرش لبالب ساغر است
(بهار،1390،ص(549
- 2 تشویق به دفاع از کشور در شعر احمد مطر احمد مطر از آزادی ای می نویسد که جز با استفاده از نعمت های خداوند محقق نمیشود قصیده او
قدرت دفاع از وطن را در سینه ی ملت می کارد. ظالم و مستبد را به جنگ و مبارزه وعده می دهد. او فرزندان ملت را مورد ندا قرار می دهد ودر قصیده » بحث فی معنی الأیدی « می گوید:
أیها الشعب ای ملت
لماذا خلق االله یدیک چرا خدا دستان شما را خلق کرده؟(چرابه شما
قدرت و توانایی داده؟)
ألکی تعمل آیا برای اینکه کار کنی ؟
لا شغل لدیک تو که شغلی نداری(تو که هیچ کار مفیدی برای
وطنت انجام نمی دهی؟)
ألکی تأکل آیا برای اینکه بخوری؟(برای اینکه فقط به امور خودت
برسی؟)
