بخشی از مقاله
چکیده
»وطن« از مضامین مهم و اساسی در شعر دورانمشروطیّت بودهاست. شاعران بنا به مقتضاي انقلاب و مخاطبان خود - عامه مردم - از قالبهاي خاصی براي سرودنوطنیّات بهرهبردهاند. در این میان، بهار نیز یکی از تأثیگذار ترین شاعران دوران مشروطه است که اشعار سوزناك ومؤثّري براي وطن سروده است یکی از سرودههاي وطنی این شاعرمسمّطی است که وي به هنگامی که مشروطه هنوز قوام لازم را به خود نگرفته بودکشور را خطر هرج و مرج تهدید میکرد سروده است ازآنجا که این مسمّط وطنی از سرودههاي تأثیرگذار و موفّق او در عصر مشروطه استلذا. این نیاز احساس شد تا این مسمّط از لحاظ فرم و شکل تجزیه و تحلیل بشود. براي این منظور نظریههاي صورتگرایی به کار گرفته شد. و باتوسّل به این نظریهها وجوه مختلف هماهنگی صورت و محتوا در اینمسمّط بررسی گردید.
یکی از روشهاي کشف زیباییهاي آثار ادبی، کشف فراهنجاريها و قاعده افزاییها از بررسی فرم و شکل این آثار بهدست میآید. اگر این هماهنگیها با محتواي متن نیز همخوانی داشتهباشد؛ادبیّت اثر را بهحدّ اعلاي خود ارتقا میدهد. بر این اساس، جستار حاضر، عناصر آشناییزدا و برجستهساز را در مسمط وطنی »بهار« مطالعه کردهاست. پژوهش حاضر نشان میدهد که شاعر با بهرهگیري از قاعدهافزاییها در قالب توازنهاي آوایی کمّی و کیفی از طریق انواع تکرار در سطوح مختلف، کلام خویش را برجسته کرده و شکل و فرمی منسجم به آن دادهاست همچنین وي با کاربرد عناصر ادبی و با کاستن از قواعد حاکم بر نظام زبان، کلام خویش را به سوي فراهنجاري سوق داده و ساختاري مناسب با موضوع ایجاد کردهاست. تصویرسازي و شروع مناسب براي زمینهسازي ورود به موضوع شعر شگردي است که این شاعر در آغاز اینمسمّط و در بند اول آن به کار برده و بدین ترتیب زمینه روحی و روانی لازم را به فراخور محتواي پیام شعر فراهم نموده است.
.1 مقدمه
انقلاب مشروطه بدون شک از رویدادهاي مهم و تأثیرگذار در تاریخ تحولات سیاسی ایران محسوب میشود. اثرات این رویداد در زندگی فرهنگی و سیاسی مردم، از سایر حوادثی که تا آن تاریخ در کشورمان پدید آمده بود، عمیقتر بوده است. جنبش مشروطیت در حوزهي تفکر از تحولات اجتماعی مغرب زمینمتأثّر شد. در این میان عواملی نیز بودند که سبب تسریع روند انقلاب شدند و در مسیر نهضت بهمنزله عامل محرك ایفاي نقش کردند. عواملی نظیر: افزایش ارتباط مردم ایران با کشورهاي خارج، بهویژه با ممالکی که حکومتهاي آنها ناشی از آراء مردم بوده و بر اساس قانون اداره میشدند، تأسیس دارالفنون و توسعه مدارس جدید، ایجاد پست و تلگراف در کشور بهعنوان راهی براي انتقال افکار جدید در میان مردم، انتشار روزنامههاي دولتی و غیردولتی و نشر اخبار ایران وجهان در میان مردم، گسترش اطلاعات مردم درباره انقلابهاي فرانسه و آمریکا و دیگر کشورهاي جهان، توسعه صنعت چاپ و انتشار آثار بعضی نویسندگان آزادیخواه، بیدار شدن اذهان مردم نسبت به اعمال ناشایست دولت بهوسیله وعاظ و علماي مذهبی و ... در پیشبرد اهداف جنبش مشروطه سهم بسزایی داشتند.
»صداي اصلی مشروطیت، یا میهنپرستی است یا انتقاد اجتماعی« - شفیعی کدکنی، - 34:1393 آشنایی ایرانیان با شیوههاي مملکتداري و دخالت مردم در سرنوشت منجر به تغییر نگرش در روشنفکران ایرانی شد و همگام با تحولات جامعه، دگرگونیهاي اساسی در حوزهي ادبی نیز پدیدار شد تغییرات و دگرگونیهاي اساسی در زبان شعر ایجاد شد. و شاعران استعداد هنري خود را در جهت اهداف میهنی به کار گرفتند شعر سیاسی و وطنی رواج یافت و دیدگاهها و نگرشها به وطن دگرگون شد و مسائلی چون: »وطن، آزادي، مبارزه با استبداد و استعمار« جلوهي خاص و بیسابقهاي به خود گرفت. و بهعنوان یکی از مهمترین رویدادهاي اجتماعی و سیاسی، ادبیات را در گذر تاریخی خود دستخوش تغییر و تحول نمود. »ادبیات مشروطه ادبیاتی است که در تکاپوي ملت ایران براي رسیدن به یک حکومت مبتنی بر قانون در رهایی از حکومت استبدادي انعکاس یافته است.« - کلهر، - 122:1385 شعر مشروطه بیشتر در مورد واقعیات مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه و بازتاب آن است. شاعران این دوره با تکیه بر مفاخر و افتخارات تاریخی و اسطورهاي درصدد برمیآمدند تا با گذر از وضع موجود به ایرانی ایدهآل دست یابند. »ایرانی که در آن نه از ظلم خبري هست و نه بیگانگان و خائنان آرزوي به یغما بردن آن را در سر میپرورانند.«
محمدتقی بهار ملقب به ملکالشعرا، شاعر، ادیب، سیاستمدار و روزنامهنگار ایرانی است. وي در سال 1265 هجري شمسی در مشهد متولد شد. مقدمات و ادبیات فارسی را نزد پدر خود ملکالشعراي صبوري آموخت و براي تکمیل معلومات عربی و فارسی به محضر »ادیب نیشابوري« رفت. بعد از فوت پدر، ملکالشعراي دربار مظفرالدین شاه شد. وي شش دوره نمایندهي مجلس شد. به علت پیوستن به مشروطهطلبان و آزاديخواهان چند بار تبعید و زندانی شد که سالهاي زندان و تبعید از پربهرهترین سالهاي زندگی ادبی وي بوده است. بهار در روز دوم اردیبهشت 1330 هجري شمسی، در خانهي مسکونی خود در تهران زندگی را بدرود گفت و در شمیران در آرامگاه ظهیرالدوله به خاك سپردهشده. از معروفترین آثار وي »دیوان اشعار، سبکشناسی، تاریخ احزاب سیاسی، تصحیح برخی از متون کهن مانند تاریخ سیستان و مجمل التواریخ و القصص و تاریخ بلعمی« را میتوان نام برد.
»دیوان بهار، متنوعترین دیوان شعر فارسی است، در عصر مشروطه« - بهار؛ شفیعیکدکنی،. - 19:1380 در این میان قلمرو سرودن شعر در حوزهيوطنیّات یکی از اصلیترین حوزهي هنرمندي این شاعر است. مطالعهي اشعار این شاعر نشان میدهد که مضمون بیشتر اشعار وطنیاش آگاهی بخشی به مردم و تشویق آنان به مبارزه و دفاع از آرمانهاي وطنی بوده است. بهار» براي اجراي آمال وطنی خویش مقالات سیاسی و اشعار مهیّج و ترانههاي ملی در تهییج ملیون و زُعماي مشروطیت ومذمّت محمدعلی شاه و سایر سران مستبدین میساخت« - احمدي گیوي،. - 41:1378 او با اشاره به دوران شکوهمند تاریخ ایران باستان سعی در ایجاد خودباوري و اعتمادبهنفس در تودهي مردم داشت. به همین جهت گرایش وي به کاربرد زبان کهن مشهود است. او ضمن رعایت سادگی زبان که از مختصههاي شعري دورهي مشروطه است، بهخوبی توانسته است میان زبان شعري گذشتگان و زبان دورهي مشروطه هماهنگی ایجاد کند. »شعر بهار نموداري از تلفیق خوشگوار کهنه و نو و قدیم و جدید است.« - همان، - 1378:71
.1-1 مبانی نظري
بهار یکی از برجستهترین و تأثیرگذارترین شاعران دورهي مشروطه است که شعر خود را در خدمت وطن و روشنگري مردم به کار گرفت. »او نسبت به دیگر شعراي عهد مشروطه بیشتر با سیاست درگیر بوده و مسائل سیاسی را با دیده بازتري نگریسته است و از اینرو لحظات خطر را بهتر درمییابد.« - بصیري، - 80:1388 او با این دید وسیعی که داشته است توانسته در مواقع لزوم، مواضع سنجیده و مناسب از خوداتّخاذ کند. یکی از اصلیترین دغدغههاي وي »وطن« بوده است و »اگر دو نهنگ بزرگ ازشطّ شعر بهار بخواهیم صید کنیم، یکی مسئلهي »وطن« است و دیگري آزادي« - شفیعی کدکنی، - 38:1394 بهار نیز همچون دیگر شاعران مشروطه از قالبهاي مناسبی بهمقتضاي کلام بهره برده است از جملهي این قالبها مستزاد، مسمط، ترکیببند و ترجیعبند است که باتوجّه به خاصیت تکرارشوندگی بندها در آن، براي بیان اشعار شعارگونه و مهیج مناسب است و در برانگیختن نظر مخاطب تأثیر بیشتري نسبت به سایر قالبها دارد. یکی از بهترین نمونههاي اشعار وطنی ملکالشعراي بهارمسمّط وطنی »وطن در خطر است« میباشد. این مسمّط از دوازده رشته تشکیل یافته و هر رشته شامل شش مصراع است و در تمام رشتهها مصراع ششم تکرار شده است.
از آنجایی که در این مقاله سعی بر آن است تا اینمسمّط را از جنبههاي کارکرد فرم و صورت و تناسب آن با محتوا، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. لذا براي تحقّق آن از نظریههاي ادبی صورتگرایی بهره گرفتهشده است.
صورتگرایی به مکتبی گفته میشود که باور دارد، ارزش یک اثر هنري تنها وابسته به فرم آن - چگونگی ساخت و ویژگیهاي دیدارياش - است .در هنر دیداري، فرمالیسم بیان میکند که تمام چیزهاي ارزشمند یک اثر در خودش نهفته است، و عواملی مانند ظرف تاریخی ساخت اثر، زندگی هنرمند یا هدف هنرمند از ساخت اثر در درجه بعدي اهمیت قرار دارند. فرمالیسم روسی یکی از مکاتب نقد ادبی در حوزه بررسی ادبیات از دیدگاه زبانشناسی است. این مکتب در خلال جنگ جهانی اول در روسیه به وجود آمد. و در سال 1920 شکوفا شد. به اعتقاد فرمالیستها ادبیات صرفاً یک مسئله زبانی است و لذا میتوان گفت که زبان ادبی یکی از انواع زبانهاست و باید به آن از دید زبانشناسی نگریست.
