بخشی از مقاله
چکیده
طنز یکی از شاخصههاي ادبیات انتقادي و اجتماعی است. در محیطی که به هر علتی نمیتوان به صورتجدي واقعیتهاي تلخ را بیان کرد، طنز با ظرافت و لطافت مخصوص خود وارد میدان شده، نقش خویش را ایفا میکند. هر یک از شاعران و نویسندگان در آفرینش طنز از روش ها و شگردهاي متنوعی بهره جستهاند. سبک و شیوه طنزپردازي بهار برخاسته از شرایط حاکم بر دوره مشروطه است.
استاد بهار با دیدي روشن و نگاهی منتقدانه به روزگار خویش می نگرد و با زبان اعتراضی و انتقادي به بیان مسائل اجتماعی و سیاسی دوران خویش می پردازد، این مقاله بر آن است تا به بررسی شگردهاي طنز آفرینی ملک الشعراء بهار در دیوان اشعار وي بپردازد . زیرا فرض ما بر این است که او در اشعارش از شگردهاي گوناگون طنز بهره برده است .تا جایی که شاید بتوان گفت از ویژگیهاي مهم سبک فردي وي، شگردهاي گوناگون طنز پردازي اوست. لازم به ذکر است که روش تحقیق در این مقاله تحقیقی و توصیفی بوده تا جایی که اغلب اشعار طنز این شاعر گرانقدر استخراج شده و مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
در تاریخ ادب فارسی، شاعران و نویسندگان طنزپردازي وجود داشته اند که با وجدان بیدار و ضمیر آگاه خود نمیتوانستند در برابر زورگویان و بیدادگران جامعه سکوت کنند، اغلب آنان با شیوة طنز و شوخ طبعی به انتقاد از رذایل اخلاقی مدعیان زر و زور و مدعیان عدل و ایمان و... میپرداختند. شاعرانی چون :عبید زاکانی، سوزنی سمرقندي، سنایی غزنوي، سید اشرف الدین قزوینی، ایرج میرزا ، ملک الشعراء بهار و ... از این دسته اند و ما در این مقاله قصد داریم به شیوه ي طنز پردازي استاد ملک الشعراي بهار بپردازیم.
میرزا محمد تقی بهار فرزند میرزا محمد کاظم صبوري در سال 1265 ه.ش در شهر طوس از توابع مشهد متولد شد. او در سال 1322 با سرودن قصیدهاي در مدح مظفرالدین شاه، لقب ملکالشعرایی را در آستان قدس رضوي از آن خود کرد. بهار براي نخستین بار مقوله سبک شناسی را به صورتی که امروز رایج است؛ مطرح کرد . روحیهي مبارزهطلبی بهار او را با آزدي خواهان همگام کرد. - با چراغ و آیینه ، شفیعی کدکنی: 388 ؛ از صبا تا نیما، آرین پور، ج - 125 : 2
پس از مشروطیت و پیوستن به آزایخواهان و حزب دموکرات با زبان شعر قدیم، شعرهاي ملی و خواسته هاي مردم و مسائل روز را که بیان درد و رنج مردم ایران بود متبحرانه سرود . اشعار وي در این دوره چنان پرشور و صمیمی است که موجب میشود در سطحی متفاوت و فراتر از شاعران انقلابی قرار گیرد. - بازتاب وقایع مشروطه با تکیه بر سروده هاي هفت شاعر این دوره، جدیدي: - 216 بهار در سال 1330 بر اثر بیماري سل در گذشت. از جمله آثار این شاعر نامدار، سبک شناسی، تاریخ احزاب سیاسی، دستور پنج استاد - به همراهی قریب، فروزان فر، رشید یاسمی، همایی - ، رساله در احوال محمدبن جریر طبري، دیوان اشعار و تصحیحات می باشد.
قابل ذکر است در حوزة بررسی شعر طنز تاکنون تحقیقات فراوانی شده است که محصول درایت و آگاهی محققان و منتقدانی است که از اهمیت شعر مشروطه و دلایل تأثیرگذاري آن در شعر امروز آگاهند. دربارة طنز و شگردهاي طنزآفرینی نیز منابع مختلفی وجود دارد . اما دربارة شگردهاي طنزآفرینی استاد بهار فقط به یک مقاله با عنوان » هزل و طنز و شوخی شعر بهار« از حشمت مؤید در مجله ایران نامه دست یافتیم که به طور کلی به معرفی بهار و روحیه آزادي خواهی وي پرداخته شده و چند نمونه از اشعار وي تحلیل شده است . آن چه این مقاله را متمایز می کند این است که اغلب اشعار طنز استاد بهار از دیوان وي استخراج شده و شگردهایی که استاد در سرودن شعر طنزآمیز از آن ها بهره برده است مشخص شده است.
معناي لغوي طنز
طنز در اصل واژة عربی است و در واژه معنی: » مسخره کردن ، طعنه زدن ، عیب کردن ، سخن به رموز گفتن و به استهزا از کسی سخن گفتن میدهد.« - اصلانی، - 138: 1389 در معناي لغوي طنز در فرهنگ معین چنین آمده است: »افسوس کردن، مسخره کردن، طعنه زدن، سرزنش کردن، تمسخر کردن، مسخره، طعنه، سرزنش، ناز - .« معین، 1386، ج - 1547 : 2 زبون تر از مه سی روزه ام سی روز مرا به طنز چو خورشید خواند آن جوزا خاقانی - دهخدا، 1373، ج - 13701 :9
مفهوم اصطلاحی طنز
طنز در اصطلاح ادبی به نوع خاصی از آثار ادبی گفته میشود که اشتباهات یا جنبههاي نامطلوب رفتار بشري، فسادهاي اجتماعی سیاسی یاحتّیتفکّرات فلسفی را به شیوهاي خندهدار به چالش میکشد. طنز تفکر برانگیز است و ماهیتی پیچیده و چند لایه دارد. اگرچه طبیعتش برخنده استوار است،اما خنده را تنها وسیله اي براي نیل به هدفی برتر و آگاه کردن انسان به عمق رذالتها می انگارد.
طنز گرچه می خندانداما در پس این خنده واقعیتی تلخ و وحشتناك وجود دارد که در عمق وجود، خنده را می خشکاند و او را بهتفکّر وا می دارد. به همین خاطر در مورد آن گفته اند: طنز یعنی گریه کردن قاه قاه ، طنز یعنی خنده کردن آه آه. - اصلانی، - 141 – 140: 1389 دکتر شفیعی کدکنی در تعریف اصطلاحی طنز میگوید: » طنز عبارت است از تصویر هنري اجتماع نقیضین. - 39 : 1384 - «
تاریخ طنز
سابقه انواع ادبی مثل غالب علوم ادبی به آثار ارسطوي یونانی و هوراس رومی میرسد. در فن شعرآنان ، حماسه و تراژدي دو نوع عمدهاند. انواع عمدة ادبی درنزد قدماي غرب عبارت بود از:
– 1 نوع حماسی
– 2 نوع غنایی
– 3 نوع نمایشی که خود دو گونه است:
الف: سوکنامه یا تراژدي
ب: شادي نامه یا کمدي
البته انواع دیگري از قبیل طنز هم مطرح بوده که به اهمیت انواع اصلی نامبرده نیست. تا اواخر دورة رنسانس، بلکه تا حدود قرن هجدهم میلادي،مشخّصات و حدود این انواع، براي نویسندگان وشاعران روشن بود و قوانین مربوط به هر نوع رعایت می شد. در دوران معاصر، انواع جدیدي به انواع ادبی سابق افزوده شد. داستان بلند، داستان کوتاه، بیوگرافی، مقاله نویسی، و از این قبیل. - شمیسا، - 31-32 : 1389
طنز در ادبیات ایران
از دورهي قبل از اسلام در ایران، اثري که شامل هجو، هزل یا طنز باشد چیزي در دست نداریم؛ اما با ورود اسلام، شعر توأم با هجو در ادبیات کشورمان راه مییابد. در این دورهها هجو در خدمت اربابان قدرت بود. چندان که در زمان سامانیان هزل و هجو چندان مجالی براي بروز نیافت. - حلبی: - 354 اگر چه آثار حدود پنجاه شاعر این روزگار از هزل و هجو خالی نیست ولی شوخ طبعی آنها درمقایسه با آثار شاعران دوره هاي دیگر، طنزي لطیف و به دور از زشت گویی است و کمتر به سمت هتّاکی و گستاخی میگراید.
