بخشی از مقاله
چکیده
در تکوین جریان روشنفکری عصر پهلوی دوم بویژه دهه های 40 و 50 ش طیف های متعددی نقش آفرینی کردند. در میان این طیف ها، ادیبان به سبب ارائهی آثار، طرح اندیشه ها و کنش های فرهنگی تاثیرگذار جایگاه ویژه ای دارند. تنوع و تکثر گفتمان ادبای این عصر، نشانگر تعدد خاستگاه های فکری و جریان های سیاسی تاثیرگذار بر اندیشهی این گروه است. با توجه به اهمیت مقولهی روشنفکری و مطالعات مربوط به آن در تاریخ معاصر ایران، بررسی حاضر معطوف به تحلیل و ارزیابی جایگاه ادیبان عصر پهلوی در روند جریان روشنفکری ایران است.
مقالهی پیش رو، با اتخاذ رویکردی تحلیلی تبیینی علاوه بر تبیین جایگاه ادیبان عصر پهلوی در جریان روشنفکری درصدد تبیین دلایل تنوع گفتمان های ادبای این دوره است. دستاوردهای حاصل از این مطالعه نشان می دهد که اندیشه های ناسیونالیستی و مارکسیستی در طیف بندی و تکثر گفتمان های ادیبان این دوره اثرگذار بوده است. ادبای متاثر از این جریان های فکری در تهییج جامعه و آگاهی بخشی مردم نقش تعیین کننده داشته اند. در کنار این روشنفکران، جناح ادبای نیز با کارکردهای فرهنگی و هویتی اثرگذاری داشته اند.
مقدمه
یکی از نمودها و مصادیق تاثیرگذاری ادبیات در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، نقش و تاثیر ادیبان در روند تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه است. بررسی پیشینه های تاریخ ایران نشانگر کارکردهای علمی، هنری، سیاسی و هویتی این طبقه در ادوار گوناگون تاریخ ایران است. میزان تاثیرگذاری و نقش تعیین کنندهی این طبقه به گونه ای است که می توان از آن به عنوان یک مکتب یا یک گفتمان مستقل به عنوان مکتب ادبا یا گفتمان ادیبان یاد کرد. با توجه به آن چه گفته شد، مقاله پیش رو درصدد بررسی نقش و جایگاه ادیبان عصرپهلوی دوم در جریان روشنفکری آن روزگار است. با توجه به این هدف، پاسخ گویی به سوالات ذیل مدنظر بوده است:
ادیبان عصر پهلوی چه نقشی در جریان روشنفکری ایفا کرده اند؟
خاستگاه فکری ادیبان چه تاثیری در جریان روشنفکری داشته است؟
در باب پیشینهی پژوهش حاضر باید گفت، یکی از آثار شاخص و مرتبط، کتاب روشنفکران ایرانی و غرب اثر مهرزاد بروجردی است . بروجردی در این کتاب، ضمن طیف بندی گروه ادیبان به ادبای متعهد و ادبای بی طرف، روند روشنفکری را در دوره پهلوی دوم مورد بررسی قرار داده است - بروجردی، 73 :1377 . - 75 حوادث اجتماعی سیاسی عصر پهلوی دوم و تاثیر آن بر جریان روشنفکری
بررسی مقولهی روشنفکری و مطالعهی روند آن در هر دوره مستلزم آگاهی از وضعیت اجتماعی و شرایط سیاسی آن دوران است .
جامعهی ایران در عصر پهلوی بویژه پس از جنگ جهانی دوم، حوادث سیاسی و اجتماعی متعددی را تجربه کرد. به دنبال سقوط رضاشاه در شهریور 1320 فضای باز سیاسی در ایران پدید آمد. اگر چه جنگ جهانی دوم و حضور متفقین چالش های جدی از بعد اقتصادی و اجتماعی در جامعه پدید آورد اما این فضای باز سیاسی مجالی برای عرض اندام، فعالیت و طرح اندیشه های گروه های مختلف سیاسی شد. در میان این گروه ها، چپی ها بویژه کمونیست ها فعالیت گسترده ای را در جامعه آغاز نمودند .
پیدایش حزب توده در این دوران در تهییج گروه های اجتماعی و ایجاد حرکت های اعتراضی کارگران موثر واقع شد. گزارش های متعددی از فعالان جنبش کارگری که تحت تاثیر اندیشه های چپی و بویژه حزب توده قرار داشتند، موجود است . برای نمونه در 1325ش راهپیمایی منظمی توسط اتحادیه کارگران خوزستان برپا شد که معترضین مطالبات خود را چون دستمزد بیشتر، هشت ساعت کار روزانه، قانون کار جامع و »خلع ید مسئولین انگلیسی« از شرکت نفت ایران و انگلیس مطرح ساختند - آبراهامیان، . - 444 :1384
در میان رخدادهای مهم سیاسی ایران در این دوره، می بایست به جنبش های تجزیه طلبان در آذربایجان و کردستان نیز اشاره کرد. در میان مطالبات این دو جنبش، درخواست های فرهنگی نظیر انتشار کتاب و مجله به زبان های آذری و کردی مشاهده می شود - فوران،406 :1377 . - 407 ملی شدن صنعت نفت از دیگر حوادث مهم و تاثیرگذار در عصر پهلوی دوم بود که در آن علقه های ناسیونالیستی، مبارزه با بیگانگان و رهایی از وابستگی اقتصادی موج می زد. رمان همسایه ها از احمد محمود از جمله آثاری است که اعتراض اجتماعی به این مسئله را به خوبی منعکس نموده، ملی شدن صنعت نفت و حال و هوای این جنبش مردمی در آن توضیح داده شده است - نوریان و حاتم پور، . - 224 :1393
واقعهی دیگری که می بایست از تاثیرات آن در روند جریان روشنفکری سخن گفت، کودتای 28 مرداد 1332 است. پس از این کودتا، بسیاری از رهبران و اعضای جبهه ملی دستگیر و اعدام شدند. به عقیدهی آبراهامیان در کتاب تاریخ ایران مدرن، این وقایع زمینه را برای ظهور یک جنبش دینی و پیدایش » بنیادگرایی اسلامی« به جای ناسیونالیسم، سوسیالیسم و لیبرالیسم هموار کرد - آبراهامیان، . - 224 :1389
در دههی1340 وقایع مهمی در تاریخ سیاسی ایران به وقوع می پیوندد که از آن میان می توان از انقلاب سفید و برنامهی اصلاحات ارضی به عنوان مهم ترین رخداد این دهه نام برد.هدف این برنامه که در منشوری شش ماده ای اعلام شده بود، تغییرات اساسی در میزان و نحوهی مالکیت اراضی،به خصوص اراضی کشاورزی و مراتع،به منظور افزایش بهره وری عمومی جامعه بود.با این حال به دلیل ضعف های اجرایی و سوء مدیریت برنامه اصلاحات ارضی به سرانجام موفقیت آمیزی نرسید.
- نوری اصل و دیگران،152 :1395 . - 153گفتنی است که مسائل مربوط به دهقانان و زارعان به گونه های مختلف در آثار ادبی بازتاب پیدا کرده است.شریفجان، شریفجان تقی مدرسی از نخستین رمان هایی است که بلافاصله پس از اصلاحات ارضی منتشر شد و تاثیرهای اجتماعی آن را مورد ارزیابی قرار داد - میرعابدینی،. - 517 :1380 همچنین می توان به نفرین زمین آل احمد اشاره کرد که در آن به اصلاحات ارضی و امحای کشاورزی سنتی ایران پرداخته شده است - همان: . - 521
به دنبال قدرت گیری دوبارهی محمدرضا شاه در خلال سال های 1332 1354ش، تلاش گسترده ای در جهت توسعه و تقویت سه ستون نگهدارندهی دولت یعنی ارتش، بوروکراسی و دربار صورت گرفت. البته تحقق این رویا به مدد درآمدهای رو به رشد نفت ممکن شد - همان : . - 226 درآمدهای نفتی ایران از مبلغ 34میلیون دلار از سال های 1333 1334ش به پنج میلیارد دلار در سال های 1352 1353ش افزایش یافت - آبراهامیان، 224 :1389؛ کاتوزیان، . - 302 :1391
نفت و مسائل مربوط به آن تاثیرات و پیامدهای مهمی را در جامعه پدید آورد که به شیوه های مختلف در آثار تحلیلگران سیاسی مجال طرح یافته است اما نکتهی مهم و مرتبط با این پژوهش، نگارش رمان هایی با موضوع نفت است. داستان های نفتی و پاخیزک از صادق چوبک از نمونه های آثار مکتب داستان نویسی جنوب هستند که در آن ها محیط جنوب و مسائل مربوط به نفت بازتاب یافته است - نوریان و حاتم پور، . - 234 :1393
از دیگر تاثیرات افزایش درآمد نفت، تامین مالی شماری از سازمان ها و نهادهای نیمه دولتی به صورت غیرمستقیم توسط دولت بود. در میان این نهادها باید از کمک های دولت به شرکت ملی فیلم نام برد . بسیاری از این فیلم ها به منظور رقابت با فیلم های سینمای بالیوود ساخته می شد. البته در میان آن ها فیلم هایی با مضامین اجتماعی نیز وجود داشت که نزد روشنفکران نفوذ قابل ملاحظه ای پیدا کرده بود. فیل های گاو و تنگسیر1 در زمرهی این فیلم ها قرار داشتند. فیلم گاو که براساس داستان های کوتاهی از نمایش نامه نویس تندرو غلامحسین ساعدی ساخته شده بود،
فقر روستاییان را به نمایش می گذاشت. فیلم تنگسیر نیز از داستان کوتاهی اقتباس شده بود که در اواخر دههی 1320ش توسط صادق چوبک، نویسندهی توده ای سال های بعد نگارش یافته بود. این فیلم مبارزهی قهرمانانهی یک روستایی سلب مالکیت شده را حکایت می کند که برای مقابله با بی عدالتی های صاحبان قدرت محلی و مقامات دولتی به سلاح متوسل می شود - آبراهامیان، 220 :1389 . - 223 مطالعهی آثار ادبی عصر پهلوی، نشان می دهد که هر یک از رخدادها و معضلات جامعهی ایران در یکی از آثار و تالیفات ادبای این دوره مورد توجه قرار گرفته، دست مایهی تالیف و نگارش آثاری در حوزه های مختلف ادبی چون شعر، داستان کوتاه، رمان و نمایشنامه گردیده است. این امر حاکی از پیوندهای میان ادبیات با سیاست و جامعه در دورهی مذکور است.
جریان روشنفکری و تاثیرگذاری آن بر آثار ادیبان
در عصر پهلوی تشکل ها، انجمن ها، احزاب، دسته ها و جمعیت های سیاسی مختلفی سربرآوردند که خط فکری و عمل سیاسی آن ها از ناسیونالیسم مشروطه خواه تا مارکسیسم توده ای و از بنیادگرایی دینی تا شووینیسم پان ایرانیستی در نوسان بود - ملائی توانی، . - 52 : 1388 این جریان ها به نوعی ادیبان عصر پهلوی را نیز تحت تاثیر خود قرار داده، به گونه ای که می توان بازتاب این جریان ها را در آثار و تالیفات آن ها مشاهده کرد. جریان های مذکور عبارتند از:
جریان ناسیونالیستی:. ناسیونالیسم یکی از مولفه های اساسی در ساختار دولت رضاشاه است که مهم ترین نمودهای آن را می توان در سیاست های فرهنگی و آموزشی رضاشاه مشاهده کرد. ناسیونالیسم به عنوان یکی از عوامل مشروعیت ساز نظام - فوران، 337 :1377؛ ماتی، - 213 : 1382 در برگزاری جشن ها و هزاره های فردوسی و تجلیل از شاهنامه نیز نمود پیدا کرد. در این مراسم، فردوسی سمبل ملیت و اعتبار ایرانی به شمار می آمد -
در دوران پهلوی دوم، باز هم ناسیونالیزم به عنوان یکی از عوامل مقوم در سیاست های فرهنگی حاکمیت دنبال شد اما آن چه که در تقویت ناسیونالیزم تاثیرگذار بود، جریان ملی شدن صنعت نفت بود. این دوره، پیدایش یک آگاهی ملی را در پی داشت که تلاش می کرد، احساس تعلق به یک ملت مدرن را با تاریخی باشکوه به درازای بیش از 25 قرن تقویت کند - احمدی، . - 351 : 1395 در این میان، گروه بزرگی از روشنفکران ایران نیز این ایده را همچون اساس هویت ملی ایرانی پذیرفتند - همان: - 356 و در آثار خود حقایق تاریخی و تصویرپردازی تخیلی را با هدف به نمایش گذاردن غم دوری گذشتهی باشکوه ایران در هم آمیختند - همان: . - 346
صادق هدایت
صادق هدایت در 1281 ش به دنیا آمد. در جوانی به علوم خفیه، احضار ارواح و بودائیسم علاقه مند شد. نگاه همراه
-1 به اهالی و ساکنان شهرستان تنگستان گفته می شود.
