بخشی از مقاله
چکیده
بازنویسی اسطورهها براي کودکان و نوجوانان، اهمیت بسیار دارد و میتواند جهاتی عمیق از دستاوردهاي روانی، اخلاقی و اجتماعی اسطوره را در اختیار آنان قرار دهد. داستانهاي مختلف شاهنامه نیز توسط نویسندگانی چون احسان یارشاطر، زهرا خانلري، م آزاد، مهرداد بهار، پرویز داریوش، مصطفی رحماندوست، آتوسا صالحی، محمدرضا یوسفی، و... براي این گروه از مخاطبان بازنویسی شده و »داستان زال«، به خاطر کیفیت اسطورهاي و داستانی ویژهاش، از دیرباز محور بازنویسیها بوده است.در این راستا، پژوهش حاضر به تحلیل عنصر پیرنگ در شش اثر از بازنویسیهاي »داستان زال« میپردازد. این داستان در شاهنامه پیرنگی قوي دارد و برخی از عمیقترین اندیشههاي اسطورهاي و تضادهاي ذهنی و اجتماعی را بازتاب میدهد؛ از این رو بررسی خواهد شد که بازنویسان تا چه حد در انتقال منطق اسطورهاي داستان موفق بوده و تا چه میزان دست به خلاقیت و نوآوري زدهاند.
نتایج تحقیق نشان میدهد که برخی نویسندگان، نظیر م آزاد، مصطفی رحماندوست و پناهیآذر، تا حد زیادي به منطق علی داستان بازنوشته و نیز منطق اسطورهاي داستان شاهنامه در مواردي چون چرایی و چگونگی سفیدمویی زال، خورده نشدن زال توسط سیمرغ، دور بودن آشیانه سیمرغ از دید انسانها، دانستن زبان آدمیان توسط زال، خواب سام و مردي که از هند به سوي سام میآید، نام نهادن زال و... توجه داشتهاند. نویسندگاناما دیگر، عموماً بدون ایجاد پیوندي منطقی میان اجزاء داستان و باورپذیر کردنشان، آنها را کنار هم قرار دادهاند که به تقلیل ابعاد داستان شاهنامه و تضعیف ساخت هنري آن منجر شده است.
کلیدواژهها: شاهنامه، داستان زال، اسطوره، بازنویسی، پیرنگ
-1 مقدمه
حماسهها و اسطورهها دربرگیرندة ناخودآگاه جمعیاند و بهطور ناخودآگاه بر اندیشه و رفتار ما تاًثیر میگذارند. ملل مختلف با بازآفرینی اسطورهها و حماسههاي خود به صورت فیلم،موسیقی،شعر،رمان و... مفاهیم بنیادین، اندیشهها و تجربههاي نهفته در میراث اساطیري را به دورة جدید انتقال میدهند و خوانشها و تفاسیر خود را نیز بر آن میافزایند. در این راستا بازگردانی اسطورهها و حماسهها به ادبیات کودك و نوجوان نیز اهمیت بسیار دارد.ادبیات اسطورهاي و افسانهاي، به خاطر ذات روایی و تخیلیاش،به خودي خود براي کودکان و نوجوانان جذابیت دارد و بازنویسی و بازآفرینی آن در عرصه ادبیات کودك و نوجوان،میتواند جهانی عمیق و گسترده از دستاوردهايروانی، اخلاقی، اجتماعی و... را در اختیار آنان قرار دهد.
شاهنامهي فردوسی سند هویت ملی و فرهنگی ایرانیان است. شاهنامه ابعاد مختلف اسطورهاي،سیاسی،اجتماعی،روانشناختی،زیباشناختی و... دارد و بازنویسیداستانهاي معروفی چون داستان ضحاك،هفتخان رستم، داستان سیاوش و... میتواند مفاهیم مختلفی را انتقال دهد. در تاریخ ادبیات کودك و نوجوان ایران نیز بازنویسی و بازآفرینی داستانهاي شاهنامه سهم عمدهاي داشته است وداستانهاي مختلف شاهنامه،توسط نویسندگانی چون احسان یارشاطر، زهرا خانلري، م آزاد، مهرداد بهار، پرویز داریوش، مصطفی رحماندوست، آتوسا صالحی، محمدرضا یوسفی، و... به عرصه این ادبیات درآمدهاند.
از میان داستانهاي شاهنامه، »داستان زال« به لحاظ کیفیت اسطورهاي و داستانی ویژهاش، از دیرباز مورد توجه نویسندگان بوده است، به نحوي که محمدجعفر محجوب آن را »یکی از نمونههاي درخشان در کار بازآفرینی« دانسته - نک. حجازي، - 17 :1374 و نویسندگانی چون احسان یارشاطر و زهرا کیا - خانلري - در دهه سی و چهل آن را براي کودکان بازنوشتهاند.بهرغم شمار فراوان بازنویسیهاي شاهنامه براي کودك و نوجوان، بسیاري از این بازنویسیها فاصله زیادي با یک بازنویسی خلاق، جذاب و تأثیرگذار دارند.
نویسندگان با استفادة مناسب و خلاق از عناصر داستان - نظیر پیرنگ، شخصیتپردازي، زاویه دید، کشمکش، توصیف، صحنهپردازي و... - میتوانند بستر مناسبی براي ارتباط کودکان و نوجوانان با متونی چون شاهنامه فردوسی ایجاد نمایند.بنابراین با بررسی عناصر داستانی این بازنویسیها، میتوان دریافت تا چه میزان با تخیل، تجربهها و انتظارات کودکان هماهنگ بوده و چقدر خلاقیت، نوآوري و جذابیت داشتهاند؛ از این طریق میتوان معیارهایی نیز براي بازنویسیهاي موفق تعیین کرد.
این مهم بهویژه با بررسی بازنویسی-هاي متعدد از یک اثر حاصل خواهد شد و در این راستا، پژوهش حاضر به تحلیل عنصر پیرنگ در شش اثر از بازنویسیهاي »داستان زال« میپردازد. این داستان در شاهنامه نیز پیرنگی قوي دارد و برخی از عمیقترین اندیشههاي اسطورهاي و تضادهاي ذهنی و اجتماعی را بازتاب میدهد، از این رو بررسی خواهد شد که بازنویسان تا چه حد در انتقال ظرفیتهاي شاهنامه موفق بودهاند و تا چه میزان دست به خلاقیت و نوآوري زدهاند.شش بازنویسی براي گروههاي سنی ب، ج و د ودر دهههاي هفتاد، هشتاد و نود نگاشته شدهاند. در انتخابکتابها کوشش شده است در کنار چند کار قوي، کارهاي ضعیف نیز انتخاب شوند تا رویکرد آسیبشناختی تحقیق لحاظ گردد . بازنویسیهاي بررسیشده عبارتاند از:
-زال و سیمرغ، بازنویسی مصطفی رحماندوست؛از مجموعهي »نامهي نامور«، چاپ اول 1392، ناشر: کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان،براي گروه سنی د، تصویرگر مانلی منوچهري، 35صفحه.
-مجموعهي افسانههایی از شاهنامه، بازنویسی فروزنده خداجو؛ چاپ اول 1370، انتشارات سروش، براي گروه سنی ج، تصویرگر هوشآذر آذرنوش، یکی از داستانها مربوط به زال: با عنوان »سیمرغ«، 5 صفحه.
-زال و سیمرغ، بازنویسی امید پناهیآذر؛ انتشارات خانل هنر، چاپ اول 1387، 16صفحهي مصورو رنگی،تصویرگرمریمثقفی،برايگروهسنی بوج.
- زال و سیمرغ، نوشتهي م. آزاد، نشر مهاجر، چاپ اول 1383، براي گروه سنی ب وج، 16صفحه مصور ورنگی.
