بخشی از مقاله
چکیده
بررسی عناصر داستانی از جمله طرح و پیرنگ و کاوش در زمینه روایت آثار ادبی رویکرد نوینی است که مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. پیرنگ همان طرح، نقشه یا الگوی رخدادها در نمایش، شعر و متون داستانی است و چون زنجیره ساختاری داستان را تشکیل میدهد در کنار شخصیتپردازی، صحنه و کنش میتواند از مهمترین عناصر داستان به شمار آید.
هر بخش از روایت در یک داستان دارای پیرنگی است که خود شامل آغاز، میانه و پایان است. با توجه به این امر بررسی داستانهای سنتی و عامیانه بر پایه ساختار پیرنگ آنها میتواند به شناخت نوع روایت در این داستانها بینجامد. در این مقاله ساختار پیرنگ در داستانهای هزار و یک شب بررسی شده است.
ساختار پیرنگ اصلی در این اثر به صورت گرفتاری - آزمون - + یاری+ توفیق است. ساختار کلی پیرنگ در داستان اصلی دارای طرح درختی - داستان در داستان - است، اما داستانها و داستانکها را اگر به طور مستقل بررسی کنیم در زیر مجموعه داستانهایی با طرح خطی - برشی از زندگی قهرمان - جای میگیرند.
مقدمه
داستانهای عامیانه گروهی از داستانها را شامل میشود که محتوا، مضمون، سبک نگارش، مخاطبان و شیوه ارایه آنها باب پسند عامه مردم باشد. میرصادقی داستانی را عامیانه میداند که مخاطب آن مردم باشند. - میرصادقی، . - 101 :1376 آسابرگر دو وجه خیالپردازی و طنزآمیز بودن را به قصد تفنن و سرگرمی از ویژگیهای داستانهای عامیانه برمیشمارد.که در واقع هدف داستانهای عامیانه است.
این گونه از داستان با روایتهای فراوان گسترهای وسیع را در حوزه زبان و ادبیات فارسی به خود اختصاص داده است و همین امر لزوم بررسیهای قصهشناسی را قدرت میبخشد. به ویژه اگر در این بررسیها از رویکردهای نوین استفاده شود. زیرا گزارش متون ادبی و داستانی بر مبنای نظریات نوین منجر به زایایی آنها خواهد شد و به غنیتر شدن فرهنگ می-انجامد.
از جمله نظریههای دوره معاصر که میتواند در این زمینه راهگشا باشد، ساختارگرایی است و یکی از کارهایی که با توجه به این رویکرد در ادبیات فارسی میتوان انجام داد استخراج الگوهای کلی روایتها در داستان، نمایشنامه و شعر است. با توجه به این امر در مقاله حاضر سعی برآن است که ساختار کلی الگوی طرح در یکی از داستانهای عامه فارسی - هزار و یک شب - مورد بررسی قرار گیرد تا دریابیم که در این اثر از چه شیوههایی برای ساخت طرح داستان استفاده شده است و آیا میتوان این اثر کهن را در جمله آثاری قلمداد کرد که دارای پیرنگی قدرتمند هستند یا خیر.
.1 پیشینه پژوهش
بررسی عناصر داستانی از جمله طرح و پیرنگ و کاوش در زمینه روایت آثار ادبی رویکرد نوینی است که مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. ولادیمیر پراپ از نخستین کسانی بود که بطور جدّی برای اولین بار به تحلیل روایت پرداخت. کار او که ریختشناسی قصّههای پریان نام دارد، در قصّههای پریان روسی صورت گرفت و نتیجه تحقیقات او نشان داد که ساختار تمام این قصّهها مشتمل بر سی و یک کارکرد است و روش کار او بر مبنای نظریّات فرمالیستهاست، امّا با کار ساختارگرایان نیز شباهت دارد. در واقع، کار پراپ و کارهایی شبیه به آن، قدر مشترک فرمالیسم و ساختارگرایی است. در ایران نیز کتابها، مقالات و پایاننامههای فراوانی به بررسی روایتها و در کنار آن کاووش در پیرنگ آثار ادبی پرداختهاند. از جمله:
»-ریختشناسی هزار و یک شب « نوشته محبوبه خراسانی - . - 1389 مواد کار این نوشته، یکی از حکایتهای جامع هزار و یک شب است که افزون بر حکایت اصلی، سه حکایت دیگر را نیز در بر دارد. در تحلیل این حکایت، علاوه بر استفاده از نمادهای ریختشناسی پراپ، بنابر مقتضای تحلیل، نمادهای دیگری به آن مجموعه افزوده شده است و در پایان هم نمودار ریختشناسی حکایت آمده است .
- مقاله » بررسی ساختارگرایانه پیرنگ حکایتهای مرزباننامه« از مصطفی دشتی آهنگر و زهرا سلیمانی - . - 1395 در این مقاله پیرنگ حکایتهای مرزباننامه بررسی میشود. این بررسی با توجه به نظرات فرمالیستها و ساختارگرایان در باب روایت انجام شده است.
-مقاله » پژوهشی در عنصر پیرنگ«، نگارش دکتر علی عباسی - - 1385، در این پژوهش پس از ایراد توضیح مفصلی در مورد عنصر پیرنگ و روایت داستان، دو اثر از صمد بهرنگی از لحاظ اینکه آیا پیرنگ در آنها ایدهآل است یا نه و آیا این دو اثر روایت هستند یا خیر، مورد بررسی قرار میگیرند.
- مقاله » ساختار پیرنگ در قصههای عامیانه فارسی«، از دکتر حسن ذوالفقاری - - 1393، در این پژوهش پیرنگ چهل غصه عامیانه مورد بررسی قرار میگیرد و این داستانهای مشهور عامیانه از لحاظ پیرنگ در شش گروه اصلی داستانهایی با طرح خطی، مدور، درختی، زنجیرهای و ترکیبی قرار میگیرند.
-قدسیه رضوانیان در کتاب ساختار داستانی حکایتهای عرفانی در سال 1389 به بررسی ساختار حکایتهای کشف المحجوب، اسرارالتوحید و تذکره الاولیاء پرداخته است .
- مقاله » پیرنگ و بررسی آن در داستان سیاوش«، نوشته دکتر اسدا... جعفری - . - 1391 در این مقاله پیرنگ داستان سیاوش در زیر سه عنوان » داستان سیاوش داستانی دراماتیک«، » داستان سیاوش داستانی تراژیک و » بررسی ساخت بنمایههای داستان سیاوش« مورد کاوش قرار گرفته است. و انواع پیرفت های آن نشان داده شده است.
.2 فرم و ساخت ادبی
فرمالیسم در مقام یک مکتب مستقل در عرصه پژوهش ادبی روسی، در دهه دوم سده بیستم ظهور کرد. این مکتب که در تقابل با سنت غالب، مطالعه ادبیّات را در پیوند و نسبت با دیگر رشتهها همچون تاریخ و جامعهشناسی بررسی میکرد، تأکید خود را برمشخصّههای تمایزدهنده ادبیّات گذاشت - مکاریک، . - 198:1383فرمالیستها به اصول عامی توجه داشتند که بر ادبیّات حاکم هستند و مواد و مصالح برون هنری را به اثر هنری تبدیل میکنند. مهمترین نظری که آنان در باب ادبیّات ابراز کردند، این بود که موضوع مطالعات ادبینه کلّیّترا ادبیّات، بلکه » ادبیّت - Literarinees - «آن دانستند؛ عاملی که یک اثر مشخّص را به یک اثر ادبی بدل میکند. از این دیدگاه،
آنچه حوزه تحلیل ادبی را شکل میدهد، متن نیست، بلکه تمهیداتی است که در متن وجود داردمحقّقان برای پیدایش و تکوین جریان فرمالیسم سه مرحله در نظر میگیرند
