بخشی از مقاله
چکیده
نامه نگاری به زعم بسیاری از بزرگان زبان و ادبیات فارسی یک نوع ادبی مستقل است که به سبب پیشینه طولانی در ادبیات فارسی از اهمیت بسزایی برخوردار است. علاوه بر مجموعه نامه های سیاسی، دیوانی و اخوانیات با ارزش های ادبی و تاریخی، در بسیاری از داستانهای عاشقانه ادب فارسی نیز به سبب دوری عاشق و معشوق، نامه هایی با مضامین غنایی وجود دارد. در این مقاله شانزده اثر مشهور ادب غنایی مورد بررسی قرار گرفته و نامه های عاشقانه موجود در آنها از نظر ساختار کلی - نحوه شروع و ختم نامه - ، موضوعات مطرح شده در متن نامه، کاتبان، قاصدان و برخی موارد دیگر مقایسه و تحلیل شده است .
با این مقایسه علاوه بر تبیین نقش نامه نگاری در این منظومه ها، به میزان توجّه شعرای مختلف به این امر و به تبع آن تأثیر و تأثّر های شعرا از یکدیگر نیز اشاره خواهد شد.
مقدمه
نامه و فنّ نگارش آن در ادبیات فارسی از اهمّیّت و اسلوب خاصّی برخوردار است تا جایی که برخی از صاحب نظران نامه نگاری را از انواع ادبی می شمارند. دکتر رزمجو در تعریف این نوع ادبی می نویسد: » نامه یا رقعه که بدان رساله و مکتوب نیز گفته اند نوشته ای است که کسی خطاب به دیگری نویسد و یا گفتگویی مکتوب میان دو یا چند تن که ضمن آن غیر از مبادله پیام ویا اظهار دوستی و محبّت گاه مسائل مذهبی، سیاسی، ادبی ، علمی و غیره نیز طرح و بحث شود.
به هر حال استفاده از قالب نامه برای بیان مضامین و اندیشه ها مقوله تازه ای نیست و در ادبیات اکثر کشور ها نمونه و نظیر دارد. »زلیخا نامه« گوته که حاوی نامه های شور انگیز گوته به ماریان ویلمر است و همچنین نامه های عاشقانه جبران خلیل جبران به ماری هسکل از معروف ترین این آثار است.
این امر در ادبیات فارسی نیز پیشینه ای طولانی دارد. از دوران ساسانی - قرن سوم میلادی - نامه هایی اداری به زبان پهلوی به دست آمده که قدیمی ترین نمونه های نامه نگاری است. نامه نگاری سیاسی نیز در ادبیات پهلوی سابقهای دیرینه دارد؛ برای مثال می توان به نامه تنسر یا نامه های انوشیروان اشاره کرد. رساله ای نیز به نام آیین نامه نویسی از اواخر دوره ساسانی در دست است که هدف آن فراهم آوردن الگوهایی برای دبیران بوده شامل آن که در مناسبت های گوناگون چگونه نامه بنویسند یا این که آغاز و پایان نامه ها در موارد مختلف چگونه باشد.
مجموعه ای نیز شامل نامه های دیوانی وجود دارد که برای پی بردن به شیوه نامه نگاری دوران ساسانی اهمیت زیادی دارد.علاوه بر این آثار مجموعه نامه هایی نیز از زبان سغدی در دست است.
مجموع این آثار و همچنین آثاری از نوع منشآت و مکتوبات نشان دهنده قدمت و اهمّیّت فنّ نامه نگاری در ایران است.
اما توجّه به نامه نگاری در ادبیات فارسی به همین جا ختم نمی شود. کتاب های دیگری چون » روضه المحبین« ابن قیم جوزی و »طوق الحمامه« ابن حزم آندلسی نیز به عشق و مسائل مربوط به آن به عنوان یک موضوع علمی پرداخته اند و در آن از مسائلی چون نامه نگاری عاشق و معشوق و آمیختن مرکب نامه با اشک، خون و ... سخن به میان آورده اند.
همچنین از قدیم الایّام کتاب هایی برای آموزش فنّ نامه نگاری نوشته شده است که تعدادی از آنها به طور خاصّ به آموزش نامه نگاری عاشقانه پرداخته است. »انشای فارسی« عبد االله بن محمد بن محمد شریف و »مراسلات« حافظ نوراالله نوشاهی که در قرن سیزدهم تألیف شده از این دست از آثار است. - رک. منزوی،1365،ج381 :5 و 382 و - 397 نیز رساله »پرورده خیال« از محمود میرزا - 1271-1214 - پسر فتحعلیشاه قاجار که در سال 1241 به خواهش تاج الدوله تألیف شده و دستور نگارش نامه های عاشقانه است. این کتاب در یک مقدمه، نه باب و یک خاتمه تدوین شده و بدان سبب که ابواب آن از مضامین شایع نامه های عاشقانه است در بخش های بعدی بدانها اشاره خواهد شد.
از سویی دیگر نقش منظومه های عاشقانه در ادبیات فارسی و به طور خاص، ادب غنایی بسیار پررنگ است. داستانهای زیبایی که همواره با دل و جان ایرانیان مأنوس بوده است . داستان هایی که به شرح دلدادگی عاشق و معشوق پرداخته و از سیاهی شب هجران تا سپیدی صبح وصال را به تصویر کشیده است . اگرچه در برخی از این داستانها صبح وصال هرگز طلوع نمی کند اما درد هجران همواره دامنگیر عاشق و معشوق است . از این رو نامهنگاری نقش مهمّی در روند داستانهای عاشقانه دارد . چنانکه »فخرالدین اسعد گرگانی« می فرماید:
»اگرچه عشق سرتاسر زیانست دو شادی هست او را در دو هنگام دگر شادی دم دیدار دلبر
همه رنج تن و درد روانست یکی شادی گه نامه است و پیغام دو شادی بسته با تیمار بی مر «
اما علی رغم اهمّیّت موضوع نامهنگاری تا کنون تحقیق مستقلّی در باب نامه های عاشقانه موجود در منظومههای غنایی صورت نپذیرفته است و پژوهشگرانی که در این عرصه وارد شده اند اغلب به مبحث ده نامه ها پرداختهاند و یا فنّ نامه نگاری دیوانی و سیاسی را مورد بررسی قرار داده اند. از این رو در این مقاله کوشیدهایم تا نتایج حاصل از بررسی کمّی و محتوایی نامه های عاشقانه موجود در منظومههای غنایی مشهور ادب فارسی را به علاقهمندان این مبحث ارائه کنیم. بدیهی است تعداد زیاد این منظومه ها ما را مجبور به گزینش برخی از آثار ساخت و به سبب اهمّیّت خط سیر تاریخی به جهت تحلیل تأثیر گذاری برخی از منظومه ها بر منظومه های پس از خود اعمال محدودیّت زمانی ناکارآمد می نمود. پس بر آن شدیم تا موارد مطالعه را با شاخص اهمّیّت و اشتهار، گزینش کنیم. از این رو شانزده اثر برجسته ذیل را از منظر نامه های عاشقانه بررسی نمودیم:
- »ویس و رامین« اثر » فخر الدین اسعد گرگانی « شاعر قرن پنجم هجری؛ پیشینه این داستان به دوران اشکانی می رسد و اصلی پارتی دارد. نخستین بار در این کتاب از »ده نامه« یاد شده و روش فخر الدین اسعد در سرودن ده نامه های این اثر منشأ تأثیرات بسیاری در ده نامه نویسی در ادب فارسی شده است. همچنین نظر دکتر محجوب و دکتر صفا مبنی بر رعایت اصل داستان و حفظ معانی بدون حذف یا افزودن حادثه یا مضمونی به داستان ما را به این نتیجه می رساند که احتمالاً سابقه ده نامه ها به دوران اشکانی می رسد و اصولا نامه نگاری در این دوره از اهمّیّت بسزایی برخوردار بوده هرچند ادلّه متقنی برای اثبات این مطلب وجود ندارد.
- »خسرو و شیرین« و » لیلی و مجنون « اثر » حکیم ابو محمد الیاس بن یوسف نظامی گنجوی « از شاعران قرن ششم و چند سال نخست قرن هفتم که به حق از استادان بزرگ سخن و از ارکان شعر فارسی است که در دوره های بعد منظومه های غنایی بسیاری به تقلید از منظومه های او سروده شده است.
- » شیرین و خسرو« و »مجنون و لیلی« ، اثر »امیر ناصر الدین خسرو بن امیر سیف الدین محمود دهلوی« از عارفان و شاعران پارسی گوی هندوستان در نیمه دوم قرن هفتم و آغاز قرن هشتم ، که به تقلید از »خسرو و شیرین« و »لیلی و مجنون« نظامی سروده شده است.
- »همای و همایون« و »گل و نوروز« از »کمال الدین ابو العطا محمود بن علی بن محمود مرشدی کرمانی« معروف به »خواجوی کرمانی« که عارف و شاعر بزرگ ایران در قرن شتمه و ملقّب به القاب »نخلبند شعرا« و »خلاق المعانی« است. »همای و همایون« داستان عشق همایون با همای، دختر فغفور چین، است که در سال 732هجری سروده شده. این شاعر حدوداً ده سال بعد مثنوی »گل و نوروز«را نیز سرود . ظاهراً ایشان این منظومه را که به بیان دلدادگی شاهزاده ای به نام نوروز و گل، دختر پادشاه روم ، می پردازد در برابر »خسرو و شیرین« نظامی سروده است.
- »جمشید و خورشید« اثر ملک الشعرا »خواجه جمال الدین سلمان بن خواجه علاء الدین« معروف به »سلمان ساوجی« از شاعران قرن هشتم هجری . این مثنوی داستان عشق و دلدادگی جمشید، پسر فغفور چین ، با خورشید ، دختر قیصر روم ، است که در سال 753 هجری سروده شده است.
