بخشی از مقاله
چکیده
عشق از مهم ترین مباحث ادب غنایی است. عشق با همه شکوه و عظمت خویش پیوسته مورد توجه افراد بوده است و در باب آن سخن رانده اند. شاعران و نویسندگان بزرگی همچون نظامی نیز کوشیده اند تا راز و رمز عشق را در قالب داستان های عاشقانه زمینی به تصویر کشند و به بیان تحلیل عملکرد اخلاقی شخصیت ها و ویژگی های عشق آنها بپردازند. در این تحقیق تلاش بر آن است تا با توجه به منظومه های "خسرو وشیرین" و "لیلی و مجنون" به بررسی صفات اخلاقی عاشق پرداخته شود. خسرو، فرهاد، مجنون و ابن سلام چهار شخصیت عاشق این دو منظومه هستند که عشقی زمینی - خسرو و ابن سلام - و عشقی عرفانی و عذری بدون توقع وصال - فرهاد و مجنون - را تجربه میکنند. عشق فرهاد و ابن سلام صورتی مادی دارد و با هوس های عاشقانه مرتبط است، اما عشق فرهاد و مجنون عشقی آسمانی و روحانی و عاری از هوس و توقع وصال است.
مقدمه
عشق از اساسی ترین موضوعات ادب غنایی است. این واژه در لغت تعبیر شده است به: »محبت تام، شگفت دوست به حسن محبوب یا درگذشتن از حد در دوستی و آن عام است که در پارسایی باشد یا فسق. شوق و میل مفرط به چیزی، دوستی مفرط. - «ر.ک دهخدا، :1352 ذیل عشق - عشق با همه شکوه و عظمتش پیوسته در طول تاریخ از موضوعاتی بوده که ذهن بشر را به خود معطوف داشته است و در این باب بسیار سخن گفته شده است. فلاسفه، عرفا، ادبا، حکما و روانشناسان هرکدام از منظری به عشق نگریسته و در باب آن سخن رانده اند و به تقسیم بندی عشق پرداخته اند که معروف ترین آن، تقسیم بندی عشق به عشق مجازی و عشق حقیقی است و همه درباره آن اتفاق نظر دارند.
شاعران و نویسندگان بزرگی همچون نظامی کوشیده اند تا راز و رمز عشق را در قالب داستان های عاشقانه زمینی به تصویر کشند و به بیان تحلیل عملکرد اخلاقی شخصیت ها و ویژگی های عشق آنها پرداخته اند. علاوه بر این در آثار غنایی به اخلاقیات نیز توجه شده است و شاعران و نویسندگان سعی بر آن داشته اند تا در ضمن رعایت ادبیت اثر و بیان داستان، مباحث اخلاقی را نیز به طور مستقیم یا غیرمستقیم مطرح نمایند و مخاطب از آن بهره ببرد.
اخلاق جمع خُلق است و روش هایی است که فرد برای زندگی کردن انتخاب میکند. »اخلاق مجموع اصلی است ناظر به حسن جریان زندگی و تعالی انسان که در زمان معیّنی از معتقدات وجدانی فرد یا قومی سرچشمه میگیرد. اخلاق هم با قانون متفاوت است و هم با دین و رسوم و آیین. هرچند با هر سه آن ها وابستگی دارد. خلاصه آن که اخلاق، اعتقاد به اصولی است که شاخص نیک و بد در زندگی است؛ داور و تمیز دهنده است و از وجدان آدمی سرچشمه میگیرد؛ اعتقادی مستقل بی چشم داشت و نا محدود. - «اسلامی ندوشن، - 224 -223 : 1370 اخلاق از آموزه های بزرگ دینی است که در زندگی روزمره کاربرد دارد. شاعران و نویسندگان بزرگ این مرز و بوم نیز در اشعار و آثار خود به اخلاقیات توجه بسیاری نشان داده و اصطلاحات و مفاهیم اخلاقی را به کار بردهاند.
نظامی از شاعران بزرگی است که اخلاق و تعالیم اخلاقی را در آثار پنجگانه خویش حتی در داستان های عاشقانه اش که فضایی رمانتیک بر آن حاکم است گنجانده است. گرایش نظامی به مطالب حکمی و تعلیمی در آثارش به وضوح دیده میشود. در حقیقت نظامی استاد قصه های رمانتیک منظوم است که علاوه بر داستان پردازی به بعد اخلاق و تربیت هم توجه دارد. وی شعر و هنر و ذوق شاعرانه اش را به دین وآیین و اخلاق و تربیت گره زده است، بدی و ناراستی را از شعر خود دور نموده است و برای بیان عشق زبانی مخصوص به خود دارد. دیدگاه نظامی در باب عشق دیدگاهی عرفانی توأم با حکمت و تعلیمات اخلاقی است. وی علت غایی جهان هستی را عشق می داند و بنای اشعار و سروده هایش بر این موهبت الهی استوار است. از نظر وی ارزش جهان به عشق است و جز عشق، هیچ چیز هستی حقیقی ندارد؛
غلام عشق شو کاندیشه این است همه صاحبدلان را پیشه این است
گر اندیشه کنی از راه بینش به عشق است ایستاده آفرینش
گر از عشق آسمان آزاد بودی کجا هرگز زمین آباد بودی
- نظامی، - 31: 1379 منظومه های »خسرو و شیرین« و »لیلی و مجنون« از جمله داستان های منظوم عاشقانه نظامی که ارائه دهنده تصاویر و مضامین تازه و بدیع است و از اندیشه عظیم و حکمت وسیع وی حکایت میکند. عشقی که در آثار وی مشهود است به دو دسته عشق حقیقی و عشق مجازی تقسیم می شود. تجلی عشق حقیقی را میتوان در شخصیت فرهاد و شیرین و لیلی و مجنون مشاهده و عشق مجازی را هم در شخصیت خسرو و ابن سلام جستوجو نمود.
پژوهش حاضر، به بررسی ویژگی های اخلاقی عاشق در دو منظومه مذکور نظامی اهتمام داشته است. در میان تحقیقات متعدد که در باب آثار نظامی تا کنون انجام شده است، اثری که به طور مجزا به این موضوع بپردازد یافت نشد. با آنکه تعداد قابل ملاحظه و چشمگیری از پژوهش های ادبیات فارسی به ویژه ادبیات غنایی اختصاص به این شاعر نام آور دارد، اما در این موضوع تحقیقی دیده نشد و هرچه یافت شده بیشتر در باب معشوق، سیمای زن و هنر شاعری نظامی بود. اما در باب ویژگی های عاشق در آثار شاعران دیگر پایان نامه های زیر یافت شد؛
- بررسی روان شناسی شخصیت عاشق در غزلیات صائب. - . - 1390 دانشجو:سیدحسن راد. راهنما:اسماعیل شفق.دانشگاه بوعلی سینا. کارشناسی ارشد.
- سیمای عاشق و معشوق در غزلیات شمس. - . - 1389 دانشجو: نسرین فلاحتی.استاد راهنما: منصورمیرزانیا. دانشگاه شهرکرد
- مقایسه حالات عاطفی عاشق در غزلیات سعدی و حافظ. - . - 1391دانشجو: محمد محمدی.استاد راهنما:غلامرضا فولادی. دانشگاه پیام نور فارس این مقاله سعی دارد با مطالعات کتابخانه ای شخصیت و اخلاق عاشق - خسرو، فرهاد، مجنون، ابن سلام - در دو منظومه خسرو وشیرین و لیلی و مجنون نظامی را بررسی نماید و به ویژگی های اخلاقی آنان جداگانه بپردازد و تفاوت ها و شباهت های هریک از آنها را بطوری که در این مقال بگنجد ذکر نماید.
در داستان »خسرو و شیرین« که باید از هر حیث آن را موفق تر از دیگر داستان های بزمی نظامی شمرد، »شاعر به نظم قصه های کهن میپردازد، در باب زندگی و شعر نظر دیگری دارد، دیگر گویی شعر را تنها وسیله تعلیم نمیداند و مایه لذت و تفریح نیز شمرده میشود. - «زرین کوب، - 199 :1372 در منظومه »لیلی و مجنون« شاعر از دربار باشکوه و مجلل ساسانی به بادیه های سرزمین حجاز میرود و زبان و ذهن لطیف و نکته سنج خود را ناخواسته درگیر سرودن این داستان میکند و داستان عشق نافرجام قیس بن ملوح از قبیله بنی عامر با لیلی بنت سعد از همان قبیله و در جریان آن ازدواج تحمیلی ابن سلام و لیلی و سرانجام مرگ تأسف آور او را میسراید.
»نظامی در لیلی و مجنون به توصیف عشق افلاطونی یا به تعبیر عرب "حب العذری" میپردازد و به واقع این عشق بیش از اینکه عشق باشد، عصیان است و اعتراض - «احمدنژاد، - 34 :1369 عشق عذری منسوب است به بنی عذره یا بنی عذراء که در جنوب عربستان و در مرزهای یمن میزیستند.»در نظر آنان آدمی وقتی عشق میورزید میمرد، در آنجا مردم چنین میاندیشیدند که مردن از عشق مرگی شیرین و دوست داشتنی است. - «مدی، - 152 :1371
آرمان عشق عذری، پاکدامنی، عفاف و وفاداری در عشق، و عشق بدون توقع وصال و مرگ در راه آن بود. یکی از مختصات داستان پردازی نظامی ارائه شخصیت های نوعی و نمونه واراست که زاده آرمان گرایی اوست. - ر.ک حمیدیان، - 180- 188 :1372 به همین خاطر وی می کوشد تا سیمای شخصیت های داستان های خود را به گونه ای متفاوت با آنچه در تاریخ ذکر شده است بیاورد و می کوشد تا آنان را مبرا از هر گناه و آلودگی کند. مانند اینکه شکر سرانجام پاکدامن نمایانده می شود و خسرو در اواخر عمر خود مردی اندیشمند نموده میشود.
