بخشی از مقاله
تحلیلSWOT بر آموزش و پرورش چندفرهنگی
چکیده
در این مقاله ســعی داریم به روش کتابخانه ای، برخی نتایج قبلی از تحقیقات و دســتاوردهای محققان در زمینه آموزش و پرورش چند فرهنگی ایران (نقاط قوت و ضـعف و فرصـت و تهدیدات) را به وسـیله ابزار تحلیلیSWOT مورد بررسـی بیشتر قرار دهیم و سپس نتایج و راهکارهای حاصل از این روش را بیان نماییم.
واژه های کلیدی: تحلیل SWOT، فرهنگ، رویکرد آموزش چند فرهنگی.
مقدمه
تنوع، جزء لاینفک مشخصه های اساسی جهان امروز و عاملی موثر در تعاملات بین فردی و اجتماعی است اما جامعه جهانی امروز اسـیر نگرش ها و رفتارهایی توام با پیش داوری و تبعیض است، غافل از اینکه پیدایش تنوع در جامعه غیرارادی است. لذا به جای ســتیز و مبارزه با آن باید به فکر برخورد موثر با این پدیده بود در گذشــته ای نه چندان دور تصــور بر این بود نظام های تعلیم و تربیت بدون توجه به تنوع و گوناگونی فرهنگ ها برنامه ریزی کنند اما امروزه با از میان رفتن مرزها و در نظر گرفتن تاثیر فرهنگ ها بر یکدیگر در امر برنامه ریزی و به ویژه در طراحی برنامه درسی به این مهم باید توجه شود. تنوع نژادی، فرهنگی، قومی، طبقه اجتماعی، دینی و زبانی یکی از مشـخصـه های اساسی جهان امروز و عاملی موثردر تعاملات بین فردی و ساخت اجتماعی قلمداد می شـود. یکی از نشانه های آشکار این نابرابری خصومت های قومی و نژادی فراوانی است که در خبرهای رسمی گزارش می شود. در عصر حاضر، به دلیل تعاملات گسترده فیزیکی و مجازی افراد و فرهنگ ها و از میان رفتن مرزهای قراردادی سنتی، پیوندهای گریزناپذیری بین افراد و فرهنگ ها به وجود آمده اســت. حضــور فرهنگ ها در کنار یکدیگر و تلاقی آنها، احتمال ایجاد چالش و تنش در میان افراد و فرهنگها را افزایش داده است.
بدین جهت پیش بینی ســاز و کار مناســب به منظور نزدیکی فرهنگ ها، ایجاد تفاهم و تعامل میان آنها در جهت همزیســتی مسـالمت آمیز و رفع سوء تفاهم های احتمالی ضرورت مضاعف می یابد. در این راستا با مبنا قرار دادن ایران به عنوان رنگین کمان فرهنگی و دارای ویژگی چند فرهنگی به کمک تحلیلی که ابزار SWOT به عنوان روشی قوی در زمینه ارائه راهکارهای استراتژیک می خواهیم برای آموزش و پروروش چند فرهنگی راهکارها و خط مشـی هایی را براسـاس جســتجو نقاط ضـعف و قوت یافته شــده سیستم در پژوهش های قبلی و فرصت ها و تهدیدات پیش رو پیدا و ارائه نمایم.
بیان مسئله
فرهنگ یک جامعه، اســاس هویت آن جامعه اســت. عاملی که یک ملت را به رکود و خمودی، یا تحرک و ایســتادگی، یا صــبر و حوصله یا پرخاشگری و بی حوصلگی یا اظهار ذلت در مقابل دیگران، یا احساس غرور و عزت در مقابل دیگران به تحرک و فعالیت
تولیدی یا به بیگارگی و خمودی تحریک می کند. فرهنگ به عنوان شکل دهنده به ذهن و رفتار عمومی جامعه است. اندیشیدن و تصمیم گیری جامعه بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آنها حاکم است (کدیور،.(1376
یکی از مهمترین مســائلی که ســیاســتگذاران و برنامهریزان در یک بافت چند قومیتی و چند فرهنگی باید مورد توجه قرار دهند، مسـئله محتوای آموزشـی، وضــعیت زبانهای آموزش و تدریس میباشـد. مســئله دیگر سـیاســتگذاران و برنامهریزان، تربیت معلم میباشد. تربیت یا بازآموزی معلمان به چه صورت است؟ معلمان تا چه اندازه و با چه شیوهای از تنوع فرهنگی و سبکهای یادگیری مختلف آگاهی دارند؟
از جمله ســازمان های مهم جامعه که با تنوع و گوناگونی فرهنگ ها مواجه اســت، آموزش و پرورش اســت. امروزه بنا به دلایل مختلفی از جمله مهاجرت، بافت دانش آموزی مدارس از تنوع قومی و مذهبی بسیاری برخوردار است. آداب و رسوم، لهجه و لباس هر قوم، حاصـل تجارب، شـادی ها و غم های انسـان هایی است که سرنوشت مشترکی را تجربه کرده اند و امید دارند که فرهنگ خود را به دیگران معرفی کنند و بر غنای آن بیفزایند. دانش آموزان گاه هویت قومی و فرهنگی خویش را پنهان می کنند و ناخواسته به تسلط یک فرهنگ بر جامعه رنگارنگ ایران دامن می زنند. مدرسه محیطی است که در آن دانش آموزان باید بیاموزند هویت قومی و فرهنگی آنها افتخاری است که از نسل های گذشته به ارث برده اند و باید افتخارآمیز به معرفی آن بپردازند. مدرسه فضـای بسـیار مناسـبی برای متجلی شدن عنصرهای فرهنگی اقوام و مذاهب گوناگون است که اگر با مدیریت مناسب همراه باشد باعث فراهم شـدن بسـتری پرنشـاط، پویا و فعال برای فعالیت های آموزشی و در کنار آن مشارکت هرچه بیشتر دانش آموزان در امور فرهنگی، ورزشی، هنری و ... می گردد.
مهارت های مدیریت تنوع فرهنگی از نیازهای اســاســی مدیریت ســیســتم آموزش و پرورش اســت که اگر در کنار مهارت های مدیریت آموزشی قرار گیرد، رشد و بالندگی آموزشی و پرورشی دانش آموزان را در پی دارد. مهمترین هدف مدیریت منابع انسانی در مدارس یکی کردنجهتِ اهداف فردی و جمعی دانش آموزان در راســتای افزایش مشــارکت اجتماعی آنان اســت. این مهم به دسـت نمی آید مگر آنکه به تفاو ت های فرهنگی تک تک دانش آموزان به چشم یک فاکتور مهم نگاه کنند. در واقع اهمیت دادن به اهداف مشترک، راه مهمی برای غلبه بر موانع ناشی از تفاو ت های فرهنگی است.(چن و جوس والد1، (2004
ضرورت و اهمیت مسئله
جامعه اسـلامی ایران جامعه ای است که فرهنگ سالم و صحیح اسلامی و انسانی در تمامی مراتب و روابط اجتماعی آن همواره از محوریت ویژ های برخوردار اسـت به همین دلیل یکی از دغدغه های مهم و مورد توجه مسـؤولان نظام، اندیشمندان و متفکران و محققان جامعه اسلامی بوده است.(شورای عالی انقلاب فرهنگی، (1368 جامعه ایرانی مانند رنگین کمانی از قومیت ها و فرهنگ های مختلف اسـت. جهت بهره برداری از فرصت های ناشی از این موقعیت، شـناسـایی نقاط قوت و ضـعف و کاهش دادن تهدیدات شرایط ناشی از تنوع چند فرهنگی با تکیه برآموزش و پرورش به عنوان یک سیستم همگانی یک ضرورت انکار ناپذیر به شمار می رود.
امروزه عوامل مختلفی همچون وجود ریشه های قومی فراوان، مهاجرت افراد بومی از روستاها به شهرهای صنعتی و مهاجرت های کاری و تحصـیلی سـبب شـده تا شـهرها از تنوع فرهنگی و گوناگونی اقوام و مذاهب برخوردار باشـند. تنوعی که دارای محاسن و معایبی است که اگر با مدیریت صحیح رهبری و هدایت شود، محاسن آن هرچه بیشتر نمود و تجلی می- یابد؛ با این وجود آموزش و پرورش خود باعث تعارضـاتی میشـود. البته مهم این اسـت که این تنوع جدید را تنها به عنوان یک مشکل یا دردسر تلقی نکنیم زیرا تنوع فرهنگی همچنین توان وسعت بخشیدن به درک تنوع انسانی و افزایش احتمال غنا و خلاقیت فرهنگی را دارد.
روش SWOT
SWOT در لغت به معنی قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیدات است و در اصطلاح فرایند شناسایی بررسی و ارزیابی متغیر های موثر و بالقوه داخلی و محیطی را تجزیه و تحلیل swot گویند. مدل swot یکی از جالب ترین، کامل ترین و مفیدترین روشها، به خصوص در نیازسنجی آموزش و برگرفته از برنامهریزی استراتژیک است.
برای تعیین راهبردها، ابتدا نقاط قوت، نقاط ضـعف، فرصت ها و تهدید ها با نگاهی به فضای داخلی و عوامل بیرونی بررسی می شود که بر مبنای آن و با استفاده از ماتریس swot ، راهبردها استخراج می گردد. از این دیدگاه این الگو یک استراتژی است که قوت ها و فرصـت ها را به حد اکثر و ضـعف ها و تهدیدات را به حداقل ممکن می رسـاند. برای این منظور نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدات در یک چهار چوب کلی پیوند داده می شـود و گزینه استراتژی بین آنها انتخاب می شود. در این تحلیل همیشه چهار نوع استراتژی SO ، WO ، ST و WT پیشنهاد می شود. (جدول(1
جدول:1 جدول ماتریس تحلیل SWOT
تعاریف نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدات
نقطه قوت: عبارت اسـت از شـایسـتگی ممتازی که بوسـیله آن سـازمان میتواند در زمینههایی مانند نوع منابع مالی، تصویر مثبت ذهنی میان مخاطبان، روابط مثبت با محیط و مواردی از این دست نسبت به دیگران برتر باشد.
نقطه ضــعف: نوع محددیت یا کمبود در منابع، مهارت ها و امکانات و تواناییهایی اســت که بطور محســوس مانع عملکرد اثر بخش سازمان بشود. عملکرد مدیریت نیز در تشدید نقاط ضعف موثر است. فرصــت: عبارت اســت از یک موفقیت مطلوب عمده در محیط خارجی ســازمان مانند شــناخت بخشــی از مخاطبان که پیش از این فراموش شده بود. تغییر در وضعیت شرایط یا قوانین و بهبود در روابط.تهدید: یک تهدید موفقیت نامطلوبی در محیط خارجی سـازمان است مانند قدرت چانه زنی مخاطبان یا ذینفعان، تغییرات عمده و ناگهانی تکنولوژی و مواردی از این است که میتوانند تهدید عمدهای در راه موفقیت سازمان باشند.
قواعد حاکم بر ماتریس تحلیلیSWOT
- :(SO) چگونه میتوان با بهرهگیری از نقاط قوت حداکثر بهرهبرداری را از فرصت ها انجام داد.
- :(ST) چگونه با استفاده از نقاط قوت میتوان اثر تهدیدات را حذف کرد یا کاهش داد.
- :(WO) چگونه باید با بهرهگیری از فرصت ها نقاط ضعف را تبدیل به نقطه قوت کرد یا از شدت نقاط ضعف کاست.
- :(WT) چگونه باید با کاهش دادن نقاط ضعف تاثیر تهدیدات را کاهش داد یا تاثیرشان را حذف نمود.
به طور خلاصـه میتوان گفت هدف از تحلیل و بررسی فرصتها و تهدیدات محیط خارجی ارزیابی این مسئله است که یک سازمان میتواند فرصـــت ها را به دســـت آورد و از تهدیدات اجتناب کند. به ویژه زمانی که با یک محیط خارجی غیر قابل کنترل در زمان کنونی روبرو است (چانگ2،.(2005
کار برد تحلیل SWOT در سطح کشورها
در حقیقت تحلیلSWOT در شناسایی و تشخیص روابط موجود محیطی و توسعه مسیرهای مناسب میتواند به کشورها نیز مانند سازمان ها کمک کند. با استفاده از این تحلیل میتوان قوت ها، ضعف ها، فرصت ها و تهدیداتی را که یک کشور با آنها مواجه است شناسایی کرد و از مزایای رقابتی یک کشور نسبت به سایر کشورها آگاهی یافت. در تحلیلی که با استفاده از روش تحلیل SWOT در کشور ونزوئلا انجام شد به روشنی آشکار شد در این کشور نقاط ضعف و تهدید قوت ها و فرصت ها را تحت الشعاع قرار دادهاند و عدم کارآفرینی و کنترل شــدید دولتی بر بازرگانی از بروز فرصـــت ها و همچنین قوت های درونی جلوگیری به عمل آورده اســـت (کارولینا3، .(2006
از SWOT به صـورت گسـتردهای در تعدادی از اقتصادهای توسعه یافته و در حال توسعه در مواردی مانند موارد زیر استفاده شده اســت کمک به اتخاذ تصــمیمات حوزه تجارت و بازرگانی، کمک به تعیین مکان ســاخت شــرکت های تولیدی در چین، بررســی اسـتراتژیهای نفوذ و ترغیب و تشویق صادرات در چین و بریتانیا، توسعه اقتصاد منطقهای در استرالیا، انتخاب شیوه عملکرد شرکت های کوچک در اسکاتلند. همچنین در سطح کشورها از این تحلیل جهت تحلیل پروژههای وسیع منطقهای مانند سیستمهای حمل و نقل و ترابری در هند و تحلیل پروژههای مناسب کارآفرین در ژاپن استفاده شده است. به طور خلاصه از این روش تحلیل میتوان برای ارزیابی سـطح رقابتی کشـور، ریسـک اقتصادی فعالیت های مختلف و شناسایی فرصت ها و مزایای رقابتی یک کشور استفاده کرد (کارولینا4، .(2006
همان طور که در بالا اشـاره شـد، یکی از بهترین ابزارهای مدیریت استراتژیک به کارگیری روش تجزیه و تحلیل SWOT است. ما نیز در این مقاله سعی می کنیم از این ابزار تحلیلی برای تولید و ارائه راهکارها و استراتژی های آموزشی استفاده کنیم.
مبانی نظری و پیشینه بحث
در عصـر حاضر، به دلیل تعاملات گسترده فیزیکی و مجازی افراد و فرهنگ ها و از میان رفتن مرزهای قراردادی سنتی، پیوندهای گریز ناپذیری بین افراد و فرهنگ ها بوجود آمده اســت. حضـور فرهنگ ها در کنار یکدیگر و تلاقی آنها، احتمال ایجاد چالش و تنش در میان افراد و فرهنگ ها را افزایش داده است. بدین جهت پیش بینی ساز و کار مناسب به منظور نزدیکی فرهنگ ها، ایجاد تفاهم و تعامل میان آنها در جهت همزیستی مسالمت آمیز و رفع سوء تفاهم های احتمالی ضرورت مضاعف می یابد. در این راستا، از جمله رسالت های اساسی نظام تعلیم و تربیت در جوامع چندفرهنگی، طراحی برنامه های درسی حساس به فرهنگ و پاسخ گو به ویژگی های سـازوکاری اسـت که می تواند از طریق برنامه درسـی چندفرهنگی5 است که توانمندسازی افراد و گروه ها از منظر برخورداری از دانش، نگرش و مهارت برای زیست مسالمت آمیز در یک جامعه چندفرهنگی موثر و کارساز باشد.
موضـوع چندفرهنگی در جهان قدمتی دیرینه داشـته و موضـوع جدیدی نیست. بسیاری از جوامع پیش مدرن همچون امپراطوری روم، هند و اروپای قرون وســطی، امپراطوری عثمانی و]ایران[ دارای بافت ناهمگون فرهنگی و متفاوت بوده اند (پارک 6،.(1986 اما آموزش چندفرهنگی به معنای اخیر آن در جهان غرب، بحث نوظهوری است و قدمت آن به کمتر از نیم قرن گذشته باز می گردد. از جمله کشـورهایی که بیش از دیگران به این موضـوع توجه کرده و اقدام به تدوین برنامه های درسی با چنین رویکردی نمودند عبارتند از؛ اســترالیا، کانادا و آمریکا. این کشــورها به جهت مهاجرپذیر بودن زمینه بیشـــتری برای تفکر در این موضــوع را داشتند.(اسپیندلر7،.(2009
نظریه فرهنگ به رغم احیای دوباره آن در ایجاد الگویی متقاعدکننده در مورد اثراتعلّی فرهنگ، موفق نبوده اســـت. (آن، سوئیدلر؛(1986 در مقاله ای نافذ از این بحث می کند که الگوی مسلطی که برای فهم آثار فرهنگ بر کنش به کار می رود، هنوز بر فرهنگ به عنوان ارزش تأکید می کند وی یادآور می شود که تنها اندکی از جامعه شناسانواقعاً به این الگوی شدیدا انتقاد شده "وبری - پارسـونزی" که فرهنگ را به واســطه ارائه اهداف یا ارزش های غایی شـکل دهنده کنش می داند، باور دارند. در حقیقت، اکنون اکثر نظریه پردازان پذیرفته اند که ارزش هایفرهنگی اجتماعاً مورد مجادله اســت (دیویدلف8،(1973 زیرا فرهنگ از جمله مفاهیمی است که به راحتی تن به تعریف پذیری نمی دهد.
برنامه درسـی چندفرهنگی زاییده جوامع چندفرهنگی اسـت و چندفرهنگی توصـیف وضعیتی است که فرهنگ های مختلف بنا به دلایلی در کنار یکدیگر امکان زیســت پیدا کرده اند. ماموریت اصــلی رویکرد بر نامه درســی چند فرهنگی، طراحی و تدوین برنامه های درســی با ویژگی های چندفرهنگی اســت. بدین معنی که ضــمن گنجاندن صــدای همه فرهنگ ها و ارج گذاشــتن به آنها. (پارخ9،(1986 ســعی در ایجاد »وحدت در عین کثرت« دســت تفاهم و تعامل میان آنهاســت، تا بدین طریق بتوان به هدف یافت. این هدف ضمن توجه به ارزش و اهمیت ذاتی کثرت فرهنگ ها، در صدد ایجاد نوعی وحدت برای زیست مسالمت آمیز میان آنها از طریق آموزش نحوه تعامل میان آنهاست.
هرچند مفهوم برنامه درسـی چندفرهنگی روز به روز در حال تکوین اسـت، اما در بررسی مبانی نظری، جهت استخراج مولفه های این رویکرد، به مولفه هاینســبتاً کلیدی برخورد می کنیم؛ آموزش ضــدتبعیض نژادی، پذیرش تنوع و تکثر، همزیســتی مســالمت آمیز با گروه های دیگر، رعایت عدالت تربیتی، انعطاف در برنامه های درســی، تنوع در اســتفاده از روش های تدریس، تنوع در اسـتفاده از مواد آموزشی و همچنین تنوع در استفاده از روش های ارزشیابی. در ادامه به برخی از مولفه ها و تعاریف برنامه درسی چندفرهنگی اشاره می شود.
برنامه درسی چند فرهنگی از نظر (هانتر10،(1974 ساخت بخشیدن به اولویت های آموزشی و تعهدات و فرایندهایی است که کثرت کثرت گرایی فرهنگی را انعکاس داده و نجات میراث های گروهی را تضمین می کند.
(باپتیسته11، (1979 ماموریت برنامه درسی چندفرهنگی را نهادینه ساختن فلسفه کثرت گرایی فرهنگی در نظام آموزشی می داند که باید بر پایه احترام متقابل، پذیرش، تفاهم و تعهد اخلاقی اســتوار باشــد. از نظر »کمیســیون آموزش چندفرهنگی«12 برنامه درسـی چند فرهنگی، مفهومی انسـانی اسـت مبتنی بر نقاط قوت تنوع، حقوق بشر، عدالت اجتماعی. این نوع آموزش برای تامین عدالت آموزشـی لازم بوده و شـامل اقداماتی می شـود که برای گنجاندن صدای تمامی فرهنگ های موجود در یک نظام آموزشی انجام می پذیرد.
در مدیریت تنوع فرهنگی، نباید به موضــوع گوناگونی قومی و مذهبی به دید تهدید نگاه کرد بلکه تنوع قومی و مذهبی و تکثر فرهنگی فرصـت های فراوانی را نیز فراروی آموزش و پرورش قرار می دهد که در صــورت شــناخت و برنامه ریزی برای آن کارایی نظام آموزش را افزایش می دهد و حوزه تأثیر آن را نیز از آموزش صـرف فراتر می برد. مدیران با شناخت فرهنگ ها و بهره مندی از تفاوت های فرهنگی و به حداقل رسـاندن تفاو ت ها می توانند اعتماد بین اعضا را افزایش داده و باعث بهروری بیشتر گوه شوند (راک استال13 و کوگ14، .(2007
(گی15،(2000 بر این باور است که برنامه درسی چند فرهنگی به مثابه یک مفهوم، ایده یا فلسفه است که بر اهمیت، مشروعیت و شــور و نشــاط، تنوع قومی و فرهنگی تاکید می ورزد و تلاش می کند بر رویه مهمی بخش های آموزش و پرورش به ویژه بر روی تصــمیم تصــمیم گیران تاثیرگذار بوده و تفکر و فعالیت های آموزگاران را هدایت نماید. بالاخره این که (گرین16،(2009 آن را از حوزهای مطالعات می داند که یکی از اهداف مهم آن کمک به همه دانش آموزان در دستیابی به دانش، نگرش و مهارت های مورد نیاز برای انجام وظایف اثربخش در یک جامعه چندفرهنگی است.
از نظر سازمان جهانی یونسکو تنوع فرهنگی را به عنوان بخشی از میراث مشترک بشریت که منبعی برای مبادله اطلاعات، خلاقیت و نوآوری است، می توان با تنوع زیستی در جهان طبیعت مقایسه و آن را لازمه زندگی بشری دانست؛ از این رو برای استفاده نسل های حال و آینده باید پاس داشته شوند و همانند بخش مهمی از حقوق بشر به آن توجه شود.(یونسکو،(1384 (آذرقلی زاده و دیگران،(1390 بـه نقش مهـارت هـای مدیریت چند فرهنگی اشـــاره می کنند و و نشـــان می دهند باعث افزایش مشـارکت فرهنگی دانش آموزان می شـود. بنا به یافته های آنها در مدارسـی که مهارت های تنوع فرهنگی توسط مدیران اجرا می شـود، دانش آموزان می آموزند که دیدی جهانی داشـته باشـند و در جهان درهم تنیده امروز همزیسـتی مسالمت آمیز و همراه با احترام متقابل را تجربه کنند. در این گونه مدارس، گروه های اقلیت با حضـور در مراسـم ها و جشنواره ها، هویت فرهنگی خود را بروز داده و از سلامت روحی و اعتماد به نفس بیشتری برخوردار می شوند.
(آذرقلی زاده و دیگران،(1389 در تحقیق دیگر به لزوم مدیریت تنوع فرهنگی می پردازند و آن را یک نیاز ضروری برای جوامع چند فرهنگی بر می شمارند. از نظر آنها هم راستا کردن نیروی انسانی در یک سازمان نیازمند مدیریت تنوع فرهنگی است.
(علیرضـا صـادقی،( 1389 با بررسـی سـند برنامه درسـی جمهوری اسـلامی براسـاس رویکرد آموزشی چند نتیجه می گیرد که که هرچند بخش های مختلف ســند، کم و بیش دارای ویژگی ها و ارزش های آموزش چندفرهنگی اســت اما چون این ویژگی ها متناسـب و متوازن با ویژگی های بخش های یک سـند برنامه درسـی نیست، احتمال تحقق اهداف آن نیز به دشواری امکان پذیر خواهد شـد افزون بر این، سـیاسـت های مربوط به بخش»اجرا« ی سـند،اصولاً فاقد ویژگی ها و مولفه های آموزش
