بخشی از مقاله
چکیده
فرهنگ هاي گوناگون موجود در یک جامعه در واقع اجزاي سازنده فرهنگ ملی آن جامعه هستند. لذا هویت ملی افراد در گرو تعامل صحیح و مطلوب فرهنگ هاي گوناگون آن جامعه می باشد. تعامل بین فرهنگی هر روز در زندگی افراد جامعه جاري است اما آنچه که حائز اهمیت است؛ کیفیت این تعامل است. تعامل مطلوب و صحیح میان فرهنگ هاي گوناگون محقق نمی گردد مگر از طریق برنامه هاي درسی نظام آموزشی کشور. تفاوت هاي فرهنگی بدون شک بر جریان تحصیل و موفقیت هاي دانش آموزان در اجتماع تاثیر می گذارد. در واقع عضویت فرد در یک قوم و فرهنگ خاص در تعیین پایگاه اجتماعی وي، نقشی که فرد ایفا می کند، وظایفی که بر عهده می گیرد، امتیازاتی که از آن ها برخوردار می شود، درکی که از خود و دیگران به دست می آورد انگیزشی که براي تحصیل پیدا می کند و حتی برداشتی که از جهان دارد تاثیر می گذارد.
میزان موفقیت هر دانش آموز در درون نظام آموزشی به مقدار زیادي تحت تاثیر ویژگی هاي فرهنگی وي قرار دارد. مفهوم برنامه درسی چندفرهنگی بر بنیاد مفاهیمی همچون عدالت اجتماعی، برابري آموزشی و تسهیل تجارب آموزشی مبتنی است که از طریق آن دانش آموزان از نظر فردي به یادگیرندگانی رشد یافته و از نظر اجتماعی به شهروندانی آگاه و فعال در سطح محلی، ملی، جهانی مبدل می شوند. یک برنامه درسی چندفرهنگی درصدد است تا زمینه اي را براي ورود فرهنگ هاي دیگر به صحنه زندگی واقعی دانش آموزان فراهم کند. این نوع برنامه درسی دانش آموزان مقاطع تحصیلی مختلف را درگیر فهم و شناخت فرهنگ هاي دیگر نموده و باعث می شود تا یادگیري آنان از طریق تجربه ي گوناگون صورت گیرد. ایران نیز یک جامعه ي چندفرهنگی است و با برخورداري از بسیاري از ویژگی هاي چندفرهنگی نیازمند نوعی سیاست گذاري و برنامه ریزي است که این نوع تنوع و تکثر را در عرصه هاي مختلف تعلیم و تربیت به رسمیت شناخته و بسترهاي لازم را براي توجه بدان در برنامه هاي درسی فراهم آورد.
این پژوهش با توجه به چندفرهنگی بودن ایران مولفه هاي چندفرهنگی را از کتاب ها، تحقیقات، وب سایت ها و نظر صاحب نظران حوزه آموزش چند فرهنگی استخراج نموده که شامل 20 مولفه می باشد و کتاب هاي درسی دوره ي اول متوسطه - 94-95 - - مطالعات اجتماعی، فارسی، فرهنگ و هنر و سبک زندگی - را براساس این مولفه ها با روش تحلیل محتواي کیفی، تحلیل کرده است. بنا بر پژوهش انجام شده؛ علی رغم مفهوم پردازي چندفرهنگی در اسناد رسمی کشور، جاي این مفهوم در کتاب هاي درسی همچنان خالی است. از میان کتاب هاي بررسی شده در این پژوهش به ترتیب؛ کتاب هاي فرهنگ و هنر با پرداختن به تنها 4 مولفه از 20 مولفه ي چندفرهنگی استخراج شده، کتاب هاي سبک زندگی با پرداختن به 5 مولفه و کتاب هاي فارسی با پردختن به 6 مولفه کمترین پردازش از مفهوم چندفرهنگی را داشته اند. تنها کتاب هاي مطالعات اجتماعی به مولفه هاي بیشتري پرداخته اند که با توجه به پتانسیل این درس جایگاه بسیاري از مولفه ها نظیر تاثیر فرهنگ ها در تاریخ ایران، پوشش و لباس فرهنگ ها و نقش فرهنگ ها در تامین امنیت ملی در این کتاب اندك است.
واژه هاي کلیدي: برنامه درسی چندفرهنگی، تحلیل محتوا، کتاب هاي درسی.
مقدمه
فرهنگ هاي گوناگون موجود در یک جامعه در واقع اجزاي سازنده فرهنگ ملی آن جامعه هستند. لذا هویت ملی افراد در گرو تعامل صحیح و مطلوب فرهنگ هاي گوناگون آن جامعه می باشد. تعامل بین فرهنگی هر روز در زندگی افراد جامعه جاري است اما آنچه که حائز اهمیت است؛ کیفیت این تعامل است. تعامل مطلوب و صحیح میان فرهنگ هاي گوناگون محقق نمی گردد مگر از طریق برنامه هاي درسی نظام آموزشی کشور. در گذشته نه چندان دور تصور بر این بود که نظام هاي تعلیم و تربیت بدون توجه به تنوع و گوناگونی فرهنگ ها و باورهاي مردم در دیگر فرهنگ ها و صرف توجه به فرهنگ غالب می توانند برنامه ریزي کنند؛ اما امروزه با از میان رفتن مرزهاي قراردادي سنتی و با توجه به تاثیر فرهنگ ها بر یکدیگر، ناگزیر باید، در امر برنامه ریزي و به ویژه در طراحی برنامه هاي درسی به این مهم توجه کنند.
از سوي دیگر تعامل و ارتباط متقابل ذاتی فرهنگ؛ و تربیت به طور اعم و برنامه هاي درسی به عنوان قلب آموزش و پرورش به طور اخص ایجاب میکند که فرهنگ و برنامههاي درسی در عمل مرتبط بوده، یکدیگر را تقویت کرده و زمینه رشد همه جانبه و متعادل دانشآموزان را مهیا نمایند. تفاوت هاي فرهنگی بدون شک بر جریان تحصیل و موفقیت هاي دانش آموزان در اجتماع تاثیر می گذارد. در واقع عضویت فرد در یک قوم و فرهنگ خاص در تعیین پایگاه اجتماعی وي، نقشی که فرد ایفا می کند، وظایفی که بر عهده می گیرد، امتیازاتی که از آن ها برخوردار می شود، درکی که از خود و دیگران به دست می آورد انگیزشی که براي تحصیل پیدا می کند و حتی برداشتی که از جهان دارد تاثیر می گذارد. میزان موفقیت هر دانش آموز در درون نظام آموزشی به مقدار زیادي تحت تاثیر ویژگی هاي فرهنگی وي قرار دارد.
در چنین شرایطی آموزش و پرورش به ویژه دوره متوسطه براي پاسخگویی به چنین نیازي ناگزیر است، در کنار ارائه دانش هاي تخصصی، به دانش آموزان کمک کند دانش و مهارت هایی را کسب کنند که بتوانند در مواجهه با وضعیت و اقتضائات عصر جدید، از جمله تعاملات و مواجهه هاي فرهنگی موفق باشند - حکیم زاده، کیامنش و عطاران،. - 1386 این نوع آموزش براي تامین عدالت آموزشی لازم بوده و شامل اقداماتی می شود که براي گنجاندن صداي تمامی فرهنگ هاي موجود در یک نظام آموزشی انجام می پذیرد. این نوع آموزش، جامعه چند فرهنگی را به عنوان نیروي مثبت تلقی نموده و تفاوت ها را به عنوان فرصتی براي درك بهتر جامعه و انسجام بیشتر هویت ملی با آغوش باز می پذیرد - عراقیه،. - 1392 از دیدگاه چیتوم - 2011 - 1 یک برنامه درسی چندفرهنگی درصدد است تا زمینه اي را براي ورود فرهنگ هاي دیگر به صحنه زندگی واقعی دانش آموزان فراهم کند.
این نوع برنامه درسی دانش آموزان مقاطع تحصیلی مختلف را درگیر فهم و شناخت فرهنگ هاي دیگر نموده و باعث می شود تا یادگیري آنان از طریق تجربه ي گوناگون صورت گیرد. با توجه به مطالب ذکر شده، این پژوهش به بررسی کتاب هاي تازه تالیف - 94- 95 - دوره ي اول متوسطه می پردازد تا با توجه به اهمیتی که بیان شد، میزان توجه به برنامه درسی چندفرهنگی در این کتاب ها را بسنجد. لذا مولفه هاي برنامه ي درسی چندفرهنگی را از طریق کاوش در کتاب ها، تحقیقات، وب سایت ها و نظر صاحب نظران حوزه آموزش چند فرهنگی شناسایی کرده، سپس با روش تحلیل محتواي کیفی جایگاه این مولفه ها را در کتاب هاي مورد نظر بررسی نموده است.ایران یک جامعه ي چند فرهنگی با تنوع اقلیمی و فرهنگی و قومی می باشد.
این امر شرایط خاصی را پیش روي سیاستمدارن و برنامه ریزان قرار می دهد. جامعه ي ایران با برخورداري از بسیاري از ویژگی هاي چندفرهنگی نیازمند نوعی سیاست گذاري و برنامه ریزي است که این نوع تنوع و تکثر را در عرصه هاي مختلف تعلیم و تربیت به رسمیت شناخته و بسترهاي لازم را براي توجه بدان در برنامه هاي درسی فراهم آورد. دوره ي متوسطه اول، مرحله ي ارتباط دانش آموز با جامعه است. آموزش در دوره متوسطه اول به موقعیت هاي واقعی زندگی نزدیک تر بوده و فرصت هاي بیشتري را براي مشارکت و درك فرهنگ جامعه در اختیار دانش آموزان قرار می دهد - مصوبات برنامه درسی جمهوري اسلامی ایران،. - 1394 دوره اي که تعاملات بین فرهنگی بیشتر می شود و در نهایت تبیین احترام به تنوع فرهنگی در دوره متوسطه می تواند زمینه عملکرد بهتر را فراهم نماید.
همچنین عامل کلیدي در توسعه سرمایه هاي انسانی در یک جامعه چند فرهنگی محسوب گردد - Hawkins,2010 - ؛ بنابراین ضرورت دارد نظام آموزشی ما براي توسعه و گسترش ارزش هاي مشترك فرهنگی در یک جامعه چند فرهنگی تلاش نموده و بر تبادل ارزش هاي فرهنگی مناسب به منظور نزدیکی فرهنگ ها، ایجاد تفاهم و تعامل میان آن ها در جهت هم زیستی مسالمت آمیز و رفع سوء تفاهم هاي احتمالی اقوام اهمیت داده و همه آن ها را تحت پوشش خود قرار دهد. دانش آموزان علاوه بر مهارت هاي علمی به دانش ها، مهارت ها و ارزشیابی هایی نیاز دارند که به آن ها امکان زندگی کردن، تعامل داشتن و بحث کردن با هم نوعان خود از گروه هاي مختلف نژادي، قومی، فرهنگی و زبانی و مذهبی را می دهد. ما باید به دانش آموزان یاد بدهیم که شهروندانی ژرف اندیش و درستکار، دلسوز و فعال در یک دنیاي آشفته باشند . - Banks,2008 - بزرگترین مشکلات دنیا به علت ناتوانی مردم درخواندن و نوشتن نیست.
این مشکلات به خاطر این است که مردم دنیا از فرهنگ ها، نژادها، مذاهب و ملت هاي مختلف قادر نیستند با هم کنار بیایند و با هم تلاش کنند تا مشکلات جهان را حل کنند. دانش آموزانی که متعلق به گروه هاي خاص فرهنگی، مذهبی و قومی هستند گاهی اوقات با روش هاي خاص و معینی در خانه آداب و معاشرت اجتماعی پیدا می کنند که متفاوت از مدرسه است . - Delpit,2005 - الگوي کاربرد زبانی در مدرسه خیلی متفاوت از الگوي به کار رفته در خانه است. چالشی که آموزش چندفرهنگی با آن رو به روست این است که چگونه به دانش آموزان از گروه هاي متنوع کمک کند تا بین فرهنگ خانه و جامعه و فرهنگ مدرسه تعامل برقرار کنند.
دانش آموزان باید دانش، نگرش و مهارت لازم براي عملکرد موثر در هر جایگاه فرهنگی را کسب کنند. آن ها باید همچنین قادر باشند هم در درون و هم آن سوي دیگر خرده فرهنگ هاي جامعه، درون فرهنگ کلی و ملی و درون جامعه جهانی فعالیت کنند . - Banks,2004 - آموزش چندفرهنگی یک ایده، یک حرکت اصلاحی آموزشی است و فرایندي است که هدف اصلیش تغییر ساختار موسسات آموزشی است تا دانش آموزان دختر و پسر، دانش آموزان استثنائی و دانش آموزانی که عضو گروه هاي متفاوت نژادي، قومی، زبانی و فرهنگی هستند شانسی برابر براي دستیابی تحصیلی در مدارس داشته باشند. لازم است مدرسه به عنوان یک سیستم اجتماعی تصور شود تا آموزش چندفرهنگی با موفقیت انجام شود.
هر یک از متغیرهاي اصلی در مدارس مثل فرهنگ، قدرت ارتباطی، برنامه درسی و ملزومات و نگرش ها و باورهاي کارکنان آن باید به گونه اي تغییر کند که به مدارس امکان تحقق برابري آموزشی براي دانش آموزان گروه هاي متنوع را فراهم کند. هدف اصلی آموزش چندفرهنگی تغییر رویکردهاي آموزشی و یادگیري است تا دانش آموزان هر دو جنس و دانش آموزان گروه هاي مختلف فرهنگی، قومی و زبانی فرصت هاي برابري براي یادگیري در نهادهاي آموزشی داشته باشند. این هدف پیشنهاد می کند باید در شیوه هایی که برنامه هاي آموزشی به صورت مفهوم درآمده، سازماندي شده و آموزش داده شده، تغییرات اساسی انجام شود. لازم است در ماهیت رویکردهاي آموزشی تغییر داده شود . - Banks,2015 -
سوالات پژوهش
1.مولفه هاي برنامه ي درسی چندفرهنگی در متن، تصاویر و پرسش هاي کتاب هاي درسی مطالعات اجتماعی دوره ي متوسطه اول چه جایگاهی دارد؟
2.مولفه هاي برنامه ي درسی چندفرهنگی در متن، تصاویر و پرسش هاي کتاب هاي درسی فرهنگ و هنر دوره ي متوسطه اول چه جایگاهی دارد؟
3.مولفه هاي برنامه ي درسی چندفرهنگی در متن، تصاویر و پرسش هاي کتاب هاي درسی سبک زندگی دوره ي متوسطه اول چه جایگاهی دارد؟
4.مولفه هاي برنامه ي درسی چندفرهنگی در متن، تصاویر و پرسش هاي کتاب هاي درسی فارسی دوره ي متوسطه اول چه جایگاهی دارد؟
روش پژوهش
با توجه به اینکه در این پژوهش اسناد و کتاب هاي درسی مورد توصیف قرار گرفته اند؛ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی است. روش توصیفی روشی است که هدف آن توصیف پدیده یا شرایط مورد بررسی است. به منظور پاسخگویی به سوالات پژوهش و شناسایی مولفه هاي برنامه درسی چندفرهنگی از روش تحلیل محتواي کیفی استفاده شده است. هدف از این تحلیل درك عمیق از محتواست به گونه اي که اصالت و حقیقت داده ها با روش علمی تفسیر شود؛ همچنین عینت نتایج تحقیق با روش کدگذاري دقیق تضمین می شود. تحلیل محتواي کیفی به فراسوي محتواي عینی می رود و الگوهاي آشکار و پنهان محتوا را نشان می دهد. جامعه ي مورد مطالعه شامل کتاب هاي درسی دوره ي اول متوسطه است که با توجه به هدف پژوهش کتاب هایی مورد بررسی قرار گرفته اند که قابلیت پرداختن به رویکرد چندفرهنگی در آن ها وجود داشته است. در نتیجه روش نمونه گیري هدفمند بوده
