بخشی از مقاله
چکیده
دریاچه هامون، بزرگترین دریاچه آب شیرین فلات ایران بشمار میآید. این دریاچه دارای اکوسیستمی خاص و تقریبا منحصر به فرد است و در زمینههای مختلف دارای ارزش و اعتبار است. در سالهای اخیر دریاچهی هامون به طور کامل خشک گردیده است که علت اصلی آن را کاهش آب هیرمند به دلیل کاهش بارندگی و همچنین ایجاد سد بر روی آن، جابجایی مسیر رودخانه هیرمند، و همچنین پیشروی رودخانه شیله به سمت هامون دانستهاند.
همهی این عوامل دست به دست هم داده و سبب بروز مشکلات زیست محیطی، اقتصادی اجتماعی و ... در حوزه ی هامون گردیده است. بنابراین بایستی استراتژی و راهبردهایی متناسب با عوامل مؤثر در بروز و تشدید ناپایداری زیست محیطی تدوین کرده و به مرحله اجرا گذاشت تا بتوان از این بحران خارج شد. در این مقاله به بررسی علل خشک شدن هامون و تبعات ناشی از این خشک شدن پرداخته شده است.
مقدمه
دریاچه هامون دارای اکوسیستمی خاص و تقریبا منحصر به فرد است به نوعی که در تاریخ حیات خود تغییرات و دگرگونیهای بسیار زیادی را شاهد بوده، برای مثال در بعضی سالها به طور کامل خشک شده اما جدداًم تجدید حیات نموده است ولی در زمان حاضر به طور کامل خشک شده و این خشک شدن سبب معضلات شدیدی در منطقه گشته است. - ابراهیم زاده و همکاران، - 6:1383 دریاچه هامون، بزرگترین دریاچه آب شیرین فلات ایران بشمار می آید.
این دریاچه در طول جغرافیایی 17' و 610 تا 55' و 610 شرقی و عرض جغرافیایی 45' و 300 تا 30' و 310 شمالی واقع است - ولایتی، - 105:1385 - شکل 1 و . - 2 کل هامون ها در این منطقه یک فروافتادگی تکتونیکی است که حاصل بالا آمدن مناطق مجاور مثل کوههای شمال، شمال غرب، غرب و جنوب غرب دشت زابل است که به منطقهی جوش خوردهی سیستان 2 معروف بوده و در یک ساز و کار فشارشی لغزشی تشکیل شدهاند وسعت دریاچه هامون در مواقع پرآبی حدود 4800 کیلومتر مربع برآورد شده است.
ارتفاع دریاچه از سطح دریای آزاد 480 متر میباشد. این دریاچه از شمال به کشور افغانستان، از شرق به بخش میانکنگی سیستان، از جنوب به دو بخش پشت آب و شیب آب و از غرب به دشت ماورای رودخانه شیله محدود شده و به سه قسمت یا حوضچه بزرگ به نامهای هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند قابل تفکیک بوده که به ترتیب در شمال شرق، شمال و غرب سیستان میباشند - ضیاء توانا، . - 1371 ولایتی - 105:1385 - در طی مطالعهای این طور بیان داشته است که در چند سال اخیر در اثر کم توجهی به جنبههای زیست محیطی دریاچه هامون فشارهای زیادی به آن وارد شده است . عمدهترین این فشارها مربوط به آلودگی آب دریاچه و تبعات زیست محیطی آن است .
براساس نظر عمرانی و اسماعیلی - - 2:1385 اقتصاد سیستان به میزان زیادی به آب هیرمند، هامون و نیزارهای آن وابسته است . فعالیتهای کشاورزی مانند کشت آبی مبتنی بر آب هیرمند، ماهیگیری در هامون، چرای دام و تهیه سوخت و مصالح اولیه برای صنایع دستی به کمک نیزارهای هامون، از جمله اساسیترین کاربردهای اقتصادی هامون برای سیستان است. شریفی کیا - 171:1389 - براساس بررسی های خود بیان میکند که تصاویر و دادههای حاصل و تحلیل آنها ، تغییر در تراز آبی هامون از طریق تغییر در ارتفاع بستر متأثر از انباشت رسوبات حمل شده به وسیله باد را تأیید میکنند.
براساس نظر بریمانی - 143:1388 - در یک جمعبندی کلی بر عوامل مؤثر در بروز ناپایداری زیست محیطی میتوان گفت که در شرایط عادی جریان آب ورودی هیرمند، نقش فعالیتهای انسانی کم و نقش عوامل طبیعی نیز بسیار ناچیز میباشد. در حالیکه نقش عوامل طبیعی در بروز ناپایداری زیست محیطی روستاهای سیستان در شرایط بروز سیل، زیاد و در شرایط بروز خشکسالی خیلی زیاد بوده و سهم این عوامل در هر دو حالت فوق، با اختلاف بسیار قابل توجهی بیشتر از سهم فعالیتهای انسانی میباشد.
مواد و روشها
بیان مسئله و هدف
دریاچه هامون درست در نقطهای از ایران واقع شده که ساکنین آن از کم آبی به شدت رنج میبرند و آب شیرین از اهمیت زیادی برخوردار است. در سالهای اخیر در اثر کم توجهی به جنبههای مختلف این دریاچه با ارزش، مسائل و مشکلات زیادی در زمینه-های مختلف بوجود آمده است که از جمله آنها از بین رفتن نیزارها، نابودی پرندگان و رکود اقتصادی و به تبع آن مهاجرت روستائیان جزایر دریاچه و حواشی آن میباشد. هدف این مقاله بررسی علل خشک شدن دریاچه هامون و ارزیابی چالشها و مسائل زیست محیطی ناشی از آن است.
زمین شناسی دریاچه هامون
دریاچه یا دریاچه های هامون در منتهی الیه مرز خاوری ایران در پهن دشتی به نام پهنه فراه یا هیلمند قرار گرفتهاند که پیرامون آنها، به ویژه به سمت خاور تا فواصل بسیار زیادی، رخنمونهای سنگهای سخت شده وجود ندارد و رودهای اصلی تغذیه کننده دریاچهها، یعنی رودفراه - هیرمند - و رود هاروت که از کوههای هندوکش سرچشمه میگیرند، مسافت زیادی از مسیر خود را از این پهن دشت میگذرند. بنابراین، به جز کوههای باختر گسله هریرود و حاشیه باریکی در خاور - بلافصل با گسله - آنچه که در فاصله کمتری نسبت به کوههای هندوکش به دریاچهها قرار گرفتهاند، سنگها و سازندهای کهنتر از زمان نئوژن پسین - پلیوسن - پیرامون دریاچه وجود ندارد. به همین دلیل، زمین شناسی اطراف دریاچهها ساده و محدود به چند سازند از زمان مزبور - پلیوسن - تا زمان حاضر است که شامل موارد زیر است :
-1 روانههای بازالتی
-2 کنگلومرای پلیوسن
-3 پادگانههای آبرفتی دریاچهای نئوژن کواترنری
-4 پادگانههای آبرفتی کهن
