بخشی از مقاله
چکیده
افغانستان ازلحاظ داشتن منابع آبی نسبتبه همسایگان خود دارای مزیت نسبی است؛ اما با درنظر داشتن عوامل مختلف ازجمله جنگهای چند دهه اخیر، تابهحال از این امتیاز خود کمترین سود را بهدست آورده است. بهطور مختصر، سهم مردم افغانستان از منابع آبی چیزی جز ویرانیهای ناشی از آبخیزیهای فصلی، فرسایش خاک و آبگرفتگی معابر در شهرهای بزرگ نیست و به روایت آمار و ارقام،افغانستان حدوداً 30 درصد ظرفیت آبی سالانه خود را به مصرف رسانیده و باقیه آن یا بلااستفاده است یا بهطور یکجانبه به کشورهای همسایه سرازیر میشود. در همسایگی غربی ایران دو حوزه آبی با کشور ما مشترک فرض شده و ایران خود را در آب آنها سهیم میداند. یکی حوزه آبی هلمند است که ایرانیان هیرمندش میخوانند؛ از شریانات افغانستان سیرآب میشود که خشکسالی در سالهای اخیر مشکلات فراوانی برای ساکنان این خطه بهوجود آورده است.در این پژوهش با درنظر گرفتن اهمیت هامون به بررسی تعامل اقتصادی و سیاسی ایران و افغانستان نیز میپردازیم. جمعآوری اطلاعات پژوهش حاضر به روش اسنادی و میدانی صورت گرفته است و محقق علاوهبر استفاده از کتب و منابع مرتبط با موضوعِ تحقیق، به تحلیل این مسائل پرداخته است.
واژگان کلیدی: دریاچه هامون، سیستان، رودهای بینالمللی، اقتصاد و سیاست.
مقدمه
بدون تردید نمیتوان تأثیر رودخانه هیرمند و دریاچه هامون را در شکلگیری تمدن کهن سیستان و ماندگاری آن نادیده گرفت، این دو در طول حیات خویش همواره بسترهای مساعدی برای زندگی انسانها فراهم کردهاند و در مواقعی با جابهجایی مسیر رود، انسانها نیز ناچار به تغییر مکان شدهاند؛ بهطوریکه میتوان نمونههای کهن حیات بشری و مدنیت را درکنارِ دلتاهای قدیمی هیرمند در سیستان مشاهده کرد.دریاچه هامون بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران و یکی از مهمترین تالابهای بینالمللی است .کارکردهای حاصل از وجود دریاچه هامون در سیستانتقریباً بهنوعی کل منطقه را متأثر نموده و در مواقع پرآبی و کمآبی آثار مثبت و منفی زیادی بر بافت و ساخت اجتماعی، اقتصادی فرهنگی و اکولوژیکی آن برجای گذاشته و میگذارد. دریاچه هامون علاوهبر تأمین آب شرب مورد نیاز مردم، معیشتهای متنوعی را در پیرامون خود بهوجود آورده است و بنابراین حیات و زندگی گروه کثیری از مردم منطقه سیستان بهطور مستقیم بدان وابسته است.
این دریاچه در آیین زرتشت تقدس خاصی دارد. در اوستا مرکزیت دین زرتشت، سرزمینهای پیرامون این دریاچه معرفی شده است و شرافت آن به این دلیل است که در آینده سه پسر از پشت پیغمبر - زرتشت - از کنار آن ظهور خواهند کرد. حیات هامون از رودخانه هیرمند است که از کوههای بابایغما در افغانستان سرچشمه میگیرد و با گذر حدود هزار کیلومتر در خاک افغانستان وارد مرز ایران میشود و به دشتهای سیستان سرازیر میشود؛ بنابراین دریاچه هامون بهطور مستقیم متأثر از رودخانه هیرمند و وجود و عدم وجود آب در این رودخانه است. در منابع تاریخی از خشکسالیهای متعددی در سرزمین سیستان یاد شده است که ناشی از خشک شدن بستر هیرمند و درنتیجه خشک شدن هامون بوده است. خشکسالی بستر دریاچه را به بیابانی تفتیده بدل میسازد و پیامدهای منفی بسیاری را بهدنبال دارد و زندگی مردم را با مشکلات و مسائلی مواجه میسازد؛ بنابراین نقش تعیینکننده دریاچه هامون در زندگی مردم سیستان، مطالعه پیرامون این موضوع را برای محقق، که خود از بومیان منطقه سیستان است سبب شده است.
وجه تسمیه و سابقه تاریخی هامون
دریاچه هامون بهعنوان بزرگترین دریاچه آب شیرین فلات ایران نقش مهمی در زندگی مردم سیستان داشته و علاوهبر اثرات مثبت اقتصادی، اجتماعی و طبیعی، در آیین زردتشت نیز تقدس خاصی دارد. با توجه به اینکه دریاچه هامون وابسته به رود هیرمند است، هرگونه نوسان در میزان آب آن مشکلاتی را برای کل سیستم حیات سیستان بهوجود میآورد. نام دریاچه در اوستا - کانس اویا - و در پهلوی کیانسه و در کتب فارسی مثل صددر - بندهش - و روایات هرمزدیار - کانفسه - ثبت شده است.گاهی در اوستا آن رازریه بهمعنی دریا مینامید و با نام زریه کانسی خوانده میشد. در شاهنامه فردوسی و در کتابهای جغرافی فارسی و عربی اسم دریاچه هامون »زره« است. هامون اسمی است که بعدها به این دریاچه داده شده است. بهقولِ فردوسی، افراسیاب از میدان کیخسرو روی برگرداند و از آب »زره« گذشت، به کنگدژ پناه برد و کیخسرو ازپی او شتافت. پس از شش ماه از آب زره گذشت وخود را به کنگدژ رسانید.
هامون اسمی است که بعدها به این دریاچه داده شده است. کلمان هوار در سال 1911 میلادی آن را هاموندشت یاد کرده است. سابقه تاریخی این دریاچه نشان میدهد که دریاچه هامون صابری - جنوبی - در فاصله حدود 72 کیلومتری شمال باختری و هامون هیرمند حدود 54 کیلومتری - بین دو دریاچه - جنوب باختری شهرستان زابل قرار دارند. دریاچه هامون صابری حدود 574 و هامون هیرمند 470 متر از سطح دریاچههای آزاد - خلیج فارس - ارتفاع دارند. اطراف دریاچهها را تپه ماهوری کمارتفاع فراگرفته که بلندترین نقطه آن حدود 765 متر ارتفاع دارد. بین بلندترین و پستترین نقاط در حوزه هامون، حدود 300 متر اختلاف ارتفاع وجود دارد که گویای مرفولوژی ویژه آن است. گفتنی است در فواصل دورتر - باختر گسله هریرود - رشتهکوههایی وجود دارند که تعداد کمی از آنها در محدوده حوزه آبگیر این دریاچهها قرار میگیرند.بیشینه درازای دریاچه هامون صابری - شمالی و جنوبی - حدود 55 کیلومتر، میانگین پهنای آن حدود 81 کیلومتر و مساحت آن حدود 1000 کیلومتر مربع است.
درازای هامون هیرمند شمالی 51 کیلومتر و پهنای آن نیز 51 کیلومتر، بیشینه درازای هامون هیرمند جنوبی حدود 24 کیلومتر با پهنای میانگین 7/5 کیلومتراست. رودها و آبراههای فراوانی در حوزه آبگیر این دریاچهها وجود دارند که بیشتر آنها فصلی هستند، ولی رودهای دائمی زیادی نیز این حوزه را تغذیه میکنند که درمیانِ آنها، رود هیرمند بده آبی بیشتری نسبت به سایرین دارد. وقتی این رودها و آبراهها در فصول نسبتاً پربارش آب بیشتری وارد دریاچهها میکنند، سطح زیرپوشش دریاچها مجموعاً به 3000 کیلومترمربع نیز میرسد. بیشینه ژرفای این دریاچهها حدود 11 متر است. یکی از ویژگیهای آنها این است که در فصول خشک و در زمان بادهای 120 روزه و تبخیر حاصل از آن، این دریاچهها به سه دریاچه مجزا تقسیم میشوند که ازنظرِ مساحت، با یکدیگر کمی تفاوت دارند، ولی درهرحال مساحت آنهارویِهم به 5611 کیلومتر مربع میرسد. از مساحت مزبور، حدود 670 کیلومتر مربع آن در فصول گرم سال در اثر تبخیر بهصورتِ باتلاق درمیآید که به شکل نواری باپهناهای متفاوت، دورتادورِ دریاچه باقی میماند و ژرفای بسیار کمی دارد.
اهمیت و ارزش دریاچه هامون
دریاچه هامون بهعنوان بزرگترین دریاچه آب شیرین فلات ایران در طول تاریخ خود، تمدنهای بزرگی را در دامان خویش پرورانده است. این دریاچه در زمینههای مختلف دارای ارزش و اعتبار است که در زیر به بخشی از آنها اشاره میشود:
-دریاچه هامون بهعنوان زادگاه زرتشت مکانی مقدس برای پیروان آن بهحساب میآید. هرساله تعداد نسبتاً زیادی زائر، سیاح و جهانگرد از آن دیدن میکنند - هوار 1363، ص. - 195
-پوشش گیاهی، بهویژه نی، محل مناسبی برای پرورش دام و بهخصوص گاوهای اصیل سیستانی بهوجود میآورد - رسالت، شماره :2255 ص . - 4
-این دریاچه مکانی مناسب برای پرورش ماهیهای آب شیرین است.
-استفاده از نی برای حصیربافی و صنایع دستی کوچک و اشتغالزا برای بومیان منطقه بهویژه تختکنشینان حائز اهمیت فراوان است.
-دریاچه هامون محلی مناسب و امن در یک منطقه کویری برای پرندگان مهاجر بهشمار میآید - روزنامه همشهری، شماره 710، ص . - 7
-این دریاچه نقش مهمی در کشاورزی حاشیهنشینان دارد؛ زیرا آب آن شیرین است و آب شیرین در یک منطقه بسیار خشک از اهمیت ویژهای برخوردار است.
-جزایر کوچک یا تختکهای درون دریاچه در گذشته مکانی امن و قابل استفاده برای ساکنان آن در برابر مهاجمان بهشمار میآمده است.
پیشینه موضوع
افغانستان که روزگاری جزئی از خاک ایران بهشمار میرفت، به موجب عهدنامه پاریس در سال 1235 از سرزمین مادری جدا شد؛ اما این جدایی بیحاشیه نبوده است و رودخانه هیرمند و سهم هر یک از حقابه آن همواره در زمره موضوعات تنشزا میان دو کشور بهشمار رفته است. رودخانهای که از کوههای بابا در هندوکش سرچشمه گرفته و پس از طی 1100 کیلومتر به تالاب هامون در سیستان میریزد. این تالاب که دوسومِ آن در خاک ایران قرار دارد، از سه دریاچه کوچک به نامهای هامون پوزک - میانی - ، هامون صابوری - شمالی - و هامون هیرمند تشکیل شده که در زمان وفور آب به هم متصل میشوند و دریاچه هامون را تشکیل میدهند. حکمیت گلد اسمیت، حقوقدان انگلیسی، در 1251 در کشیدن خط مرزی دو کشور برروی رودخانه هیرمند، بدون توجه به میزان حقابه هر کدام، نهتنها به اختلافات پایان نداد که بر دامنه آن افزود. - 3 - از آن هنگام تا دهه 1350 چهار قرارداد میان دو کشور در این خصوص بسته شد، ولی هیچکدام نتوانست رضایت دو طرف را بهدنبال
داشته باشد تا اینکه سرانجام با همیاری سه کشور آمریکا، کانادا و شیلی و البته مستند به رأی کمیسیون بررسی حقابه هیرمند موسوم به »کمیسیون دلتا«، قراردادی در سال 1351 میان امیرعباس هویدا و موسی شفیق، نخستوزیران وقت دو کشور، در کابل به امضا رسید و مقرر شد در هر ثانیه 26 مترمکعب آب 22 - متر مکعب بههمراه 4متر مکعب برای حُسن همجواری و درمجموع، معادل 850 میلیون مترمکعب در سال - بهعنوان حقابه وارد مرزهای ایران شود. همچنین این قرارداد عنوان میکند که نزدیک 14 درصد آب رودخانه در سالهای عادی آبی، مربوط به ایران است و اگر آب کمتری از 5 6 میلیارد مترمکعب در رودخانه در جریان باشد، آب کمتری به ایران هدایت شود و برعکس.
وقوع انقلاب اسلامی، جنگ هشتساله و... در اینسوی مرزها و کودتای کمونیستی، دو بار اشغال نظامی توسط نیروهای بیگانه و نبود حکومت مرکزی و... در آنسوی مرزها شرایط مناسبی برای اجرای این قرارداد را تا شهریور 1383 که نخستین نشست کمیسران آب رودخانه هیرمند برگزار شد، فراهم نساخته است . - 4 - بهطور مثال بهدنبالِ افزایش اختلافات ایران با زمامداران طالبان بر سر سرنوشت دیپلماتهای ایرانی در مزارشریف، آنها دریچه سد کجکی بر رود هیرمند را بسته و مانع جریان آب بهسویِ ایران شدند که این ماجرا تا سال 1381 ادامه داشت. این رخدادها بهمراهِ تغییرات اقلیمی و خشکسالیهای پیاپی سبب شد تا دوران زوال و فرتوتگی هامون فرارسد. بارشهای زمستان 1392 و بهار 1393 بهمراهِ اقدامات میانجیگرایانه سازمان ملل در آن هنگام، اگرچه رونق دوبارهای به هامون داد ولی نتوانست به روزهای خوش خود برگردد و تنها 10 درصد نیاز مردم منطقه را برآورده ساخت.
شرایط کنونی
افغانستان در سالهای اخیر و بهدنبالِ تلاش دولت برای بهبود وضعیت اقتصادی و همچنین تأمین نیازهای انرژی برق برنامههای بلندمدتی را برای ساخت سد برروی رودخانههای این کشور طراحی کرده است. قرار گرفتن در ارتفاع بالاتر جغرافیایی نسبت به همسایگان، سبب شده تا رودخانههای این کشور بهسویِ مرزهای همسایگان جریان یابد. بنا به آمار »مرکز تحقیق و مطالعات افغانستان
