بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله به یکی از مهمترین پدیدههای تغییر سازمان فضایی شهرها یعنی احداث معابر شهری جدید و تاثیر مستقیم آن بر ساختار محلات پیرامونی میپردازد. تمرکز پژوهش پیشِ رو بر بخشی از بزرگراه امام علی شهر تهران است که در مسیر خود - حدفاصل بزرگراه رسالت و بزرگراه محلاتی - از میانه چندین محله منسجم با پیشینه و هویت مشخصِ قابل اتکا میگذرد. احداث این راه شهری که بدون توجه به پارامترهای برنامهریزی و طراحی شهری و تنها به عنوان یک راهکار واکنشی به معضلات عبور و مرور و ساختار ترددی شهر تهران احداث گردیده است، کانون های اجتماعی و هویتمند محلات مورد اشاره را به ازهمگسیختگی و اضمحلال نزدیک کرده است.
بر این اساس و با رویکرد پاسخ به مساله ازهمگسیختگی کالبدی و اجتماعی ایجاد شده، این مقاله درصدد ارایه راهحل جهت بازتعریف محلات و کانونهای احتماعی پیرامون بزرگراه برآمده و با استفاده از فرآیند چشماندازسازی و بر پایه ابعاد اجتماعی، اسنادی و کالبدی به واکاوی محلات پیرامونی بزرگراه پرداخته و در نهایت، پس از تدوین بیانیه چشمانداز برای سال افق طرح - 1410 - ، نتایج مطالعات مذکور را در چارچوب راهکارهای طراحی در حیطههای سه-گانه محدوده مورد مطالعه - " محور اصلی" ، "حوزههای اصلی" و "بافت پیرامونی همجوار" - و در قالب برنامه راهبردی بزرگراه امام علی ارایه داده است.
مقدمه
هرسه نوع از معابر ذکر شده را به طور همزمان در خود جای داده است.
بیان مساله
با توجه به رشد و گسترش روزافزون شهرهای بزرگ جهان - خاصه کشورهای کمتر توسعهیافته - ، احداث شریانهای جدید شهری به عنوان یک برنامه واکنشی جهت پاسخ گویی به معضلات ترافیکی پیچیده ایجاد شده امری مرسوم است. به نظر میرسد در اینگونه برنامهریزیها از یک سو شتابزدگی در حل مشکل، تصمیمسازان را از توجه به جنبههای کیفی پیشنهادات ارایه شده دور میسازد و از سوی دیگر اساسا توجه به بافت پیرامون شریان احداثی جزیی از پروژه تعریفشده تلقی نمیگردد و رویکردی مشابه با راهسازی در محدودههای خارج شهر - بیابان - اتخاذ میشود. البته هزینههای قابل توجه رویکردی همهجانبه و کیفیت محور به احداث شریانهای جدیدالاحداث همواره موضوعی قابل تامل و بازدارنده است. بزرگراه امام علی نیز در این حوزه مثتثنی نیست.
مساله اصلی پژوهش پیش رو، ازهم گسیختگی محلات منسجم و محدودههای مسکونی پیرامون بزرگراه امام علی - ع - به واسطه احداث بزرگراه میباشد. عبور بزرگراه از میان بافت، بدون توجه به مرز عرفی محلات، بخشهای جدا افتاده و بیهویتی به جای می گذارد که در بهترین شرایط، هیچگونه ارتباطی جز از طریق پلهای عابر پیاده با یکدیگر ندارند و سرنوشتی جز از دست رفتن انسجام اجتماعی و تبدیل شدن به کانونهای مشکلساز شهری را نمیتوان برای آنها متصور بود. این موضوع با توجه به وجود محلات بافت فرسوده مجاور بزرگراه امام علی - ع - اهمیت بیشتری مییابد.
معابر شهری بر اساس جایگاه در فرایند احداث به سه دسته پیش از احداث، در حال احداث و پس از احداث دستهبندی میشوند. معابر پیش از احداث معابری هستند که هنوز هیچ اتفاقی - از قبیل تملک، تخریب و ... - مبنی بر احداث آنها صورت نگرفته است. معابر در حال احداث معابری هستند که تملک بخشی از آنها صورت گرفته، قسمتهایی از آن تخریب شده و یا در مراحل نهایی احداث به سر میبرند. معابر احداث شده آنچنان که از نامشان پیداست، مراحل احداث آنها پایان پذیرفته و در بستر جا افتادهاند. بزرگراه امام علی - ع - تهران به عنوان یکی از شاخصترین معابر احداثی شهر تهران،
هدف پژوهش
چنانکه در بیان مساله بدان اشاره گردید، ازهمگسیختگی کالبدی مهمترین معضل محدوده مورد مطالعه است. لذا مقاله حاضر در جستجوی تدوین برنامهای راهبردی در راستای بازگرداندن انسجام به محلات از هم گسیخته و بازتعریف بستری کالبدی جهت از سرگرفته شدن تعاملات اجتماعی و فرهنگی ساکنین است.
از آنجا که مطالعات مقاله حاضر در سال 1389 صورت گرفته است و در آن زمان بخش قابل توجهی از بزرگراه امام علی احداث نشده بود، در پارهای موارد لفظ "در حال ساخت" به بزرگراه امام علی نسبت داده شده است.
ذمزل
محدوده مورد مطالعه
در این مقاله بخشی از بزرگراه امام علی - ع - - که با پیچیدهترین مسایل کالبدی اجتماعی دست به گریبان است - به عنوان محدوده مورد مطالعه تعیین شده است. چنانکه در نقشه زیر دیده میشود، این محدوده از تقاطع بزرگراه رسالت در منطقه 8 آغاز شده و با گذر از مناطق 7 و 13، به بزرگراه شهید محلاتی در منطقه 14 ختم میگردد. لازم به ذکر است بزرگراه شمالی جنوبی امام علی - ع - در مسیر خود با مسیل باختر، خیابان جانبازان - گلبرگ - و خیابانهای سبلان، دماوند و پیروزی با عملکرد فعالیتی فرامنطقهای تقاطع دارد. همچنین از میادین اثرگذار در حوزه پیرامونی بلافصل میتوان به میدان رسالت با عملکرد غالب ترافیکی و میادین امام حسین و شهدا به عنوان گرههای آشفته و نابسامان شهری اشاره کرد.
موجود حوزه مورد مطالعه انجام گرفته است و در نهایت برنامه راهبردی و بیانیه چشمانداز به عنوان محصولات فرآیند ترکیبی مورد اشاره، ارایه گردیده است.
شکل :1 محدوده مورد مطالعه
روششناسی پژوهش
شاکله اصلی پژوهش حاضر بر پایه فرآیند چشماندازسازی استوار است. به بیان دیگر فرآیند کلاسیک و سه مرحلهای طراحی شهری - شناخت، تحلیل، طراحی - در فرآیند چشمانداز سازی تنیده شده و فرآیند خاص مطالعات حاضر را ایحاد نموده است. لذا در راستای دستیابی به راهبردهای طراحی مورد انتظار، پس از تبیین چشمانداز مقدماتی، نظرسنجی از ذینفعها، ذینفوذها و ذی مدخلها2 و مطالعات اسنادی مرتبط، مطالعات میدانی جهت سنجش وضعیت
شکل :2 ساختار مفهومی روششناسی پژوهش
اتخاذ چشماندازی روشن بر پایه تصمیمات شهروندان و مسوولان دولتی شهر میتواند بسیاری از خواستهها، نیات و آمال گوناگون را به اقدامی تحققپذیر و سازنده تبدیل نماید و از این طریق بستر تحول شخصیت و هویت شهر را پدید آورد .[2] دستیابی به چشماندازی با ویژگیهای مذکور، با گذر از فرایند چشماندازسازی - از چشمانداز مقدماتی تا بیانیه چشمانداز - امکانپذیر خواهد بود.
چشماندازسازی دو پایه اصلی و ضروری دارد که عبارتند از "اتکاء چشماندازسازی بر سنجش جامع وضعیت" و "مشارکتی بودن". به بیان دیگر منظور از چشمانداز، چشمانداز مشترک و جمعی است و بدون مشارکت گروههای ذینفع و ذینفوذ چشمانداز به لفظی تهی از معنا تقلیل مییابد.
جلب مشارکت در فرآیند چشماندازسازی به شیوههای گوناگون نظیر اجرای پیمایشهای اجتماعی؛ برگزاری نمایشگاه از طرحها و پیشنویس چشماندازها؛ رایزنی و بحث با مسوولان و مدیران شهری؛ ترتیب دادن بازدید از شهرها و محلات دیگر؛ برگزاری برنامههای آموزشی و آگاهنده و ارایه مثالهای تصویری و ساده فهم از چشماندازهای محتمل صورت میگیرد. باید تاکید نمود که در چشماندازسازی، "فرایند" لااقل به میزان "فراورده" اهمیت دارد. چراکه نه تنها کیفیت فراورده را تعیین مینماید بلکه خود به مثابه ابزاری آموزشی ترویجی موجب ارتقاء سطح گفتمان برنامهریزی، طراحی و مدیریت شهری در لایههای مختلف جامعه، حرفهمندان و مسوولین میگردد
فرایند چشماندازسازی را میتوان به مثابه طوفان ذهنی3 خلاقانهای دانست که برای پروژههای بهبود کیفیات محیطی عرصههای همگانی شهری - طراحی شهری - شکل میگیرد. لذا، با فرایند تدوین چشمانداز برای یک شهر یا یک حوزه کلان شهری متفاوت است. در اینجا، طراحان شهری، رهبران شهری و مدیران توسعه شهری خلاق و آرمانگرا، محتوای دید باز، آرمانی و خلاقانه خویش را متضمن بهترین حالتها و آرمانیترین وضعیتهایی که برای توسعه یک عرصه همگانی نظیر یک خیابان متصور میباشد، عرضه میدارند.
طرح مایه ها و طرح واره های برآمده از فرایند چشماندازسازی مذکور میباید قابلیت به واقعیت پیوستن یا اقدام در دورههای کوتاه مدت را داشته باشند. در عین حال اینها را میتوان طوفان ذهنی و بازتابهای توسعه خلاقانه هنرمندانهای دانست که به وسیله طراحان شهری، معماران منظر و سایر هنرمندان دخیل در حرفه هنرهای کاربردی ارایه میگردد. برنامههای طراحی چشمانداز را که در لباس طرحمایهها و طرحوارهها ارایه میگردد میباید در فرایند برنامهسازی راهبردی و تفصیلی تدقیق، توجیه پذیر و اجرایی نمود. توجه به خلاقیت، بلندپروازی و آرمانخواهی همه دستاندرکاران اعم از مردم، مسوولین و حرفهمندان یکی از مهمترین مولفههای فرایند چشم-اندازسازی است. برنامه چشمانداز خود میتواند برای تهیه برنامههای تفصیلی و اجرایی و اقدام یک طرح - برنامه - پایه و سند راهبردی تلقی گردد [2] محصول نهایی و رسمی فرایند چشماندازسازی بیانیه چشمانداز است.
فرایند انجام پژوهش
آغاز روند پژوهش بر مبنای مطالعه اسناد فرادست شامل طرحهای جامع، تفصیلی مناطق 7، 8، 13 و 14 شهر تهران و طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران خواهد بود. با توجه به این موضوع که نقش ترافیکی بزرگراه، یک پوسته نسبتا "ثابت، غیرقابل تغییر و مصوب " در طرحهای فرادست - بهخصوص طرح تفصیلی - ایجاد نموده است، شناخت جایگاه بزرگراه امام علی - ع - و حوزه پیرامونی آن در اسناد مورد نظر حایز اهمیت است. شناخت حاصل شده از این بخش از یک سو و اعمال رویکرد طراحی شهری که خلاء ناشی از نگاه تک بعدی ترافیکی به بزرگراه و نیز نگاه دو بعدی طرح تفصیلی را پر مینماید از سوی دیگر منجر به تدوین سیاستگذاری هوشمندانه در خلق حداکثر کیفیت ممکن با داشتن حداقل تعارض با مسایل از پیش تعیین شده در اسناد فرادست میگردد.
تدوین چشمانداز بزرگراه امام علی - ع - در قالب فرایند مذکور، مستلزم گذر از مراحل زیر است:
❑ نگارش چشمانداز اولیه طرح بر پایه نگاه آرمانگرای طراح به وضعیت آینده بزرگراه امام علی - ع -
❑ نظرسنجی از مردم، نهادهای تاثیرگذار در روند طراحی و حرفهمندان - با استفاده از پرسشنامههای کلاسهبندی شده -
❑ مطالعه اسناد فرادست - طرح جامع تهران، طرحهای تفصیلی مناطق 7، 8، 13 و 14 شهر تهران، طرح تدوین راهنمای طراحی شهری معابر احداثی تهران و ... -
❑ شناخت اولیه از بزرگراه امام علی - ع - و محدوده بلافصل آن با حضور در سایت
❑ تدقیق چشمانداز اولیه طرح با استفاده از نتایج بررسیها و مطالعات صورتگرفته
❑ تدوین بیانیه چشمانداز - ع -
چشمانداز مقدماتی طرح
بزرگراه امام علی - ع - ، در سال افق طرح 1410 - هجری خورشیدی - بزرگراهی است حایز ویژگیهای زیر:
- سرزنده، سبز و پویا
- سطح سرویس بالا
- کمترین آلایندههای زیست محیطی
- دسترسی مناسب به بافت اطراف
- طرح هندسی مناسب
- با حرایم حفاظت شده در اطراف
- با امنیت بالا و ایمن برای استفادهکنندگان
- آسایش محیطی و بصری
نظرسنجی از ذینفعها، ذینفوذها و ذیمدخلها و استنتاج راهبردهای مرتبط
طرح احداث بزرگراه امام علی - ع - به عنوان یکی از شریان های اصلی شمالی جنوبی شهر تهران از جهات متعدد از اهمیت ویژه برخوردار است و برخی ویژگیهای خاص آن ضرورت به کارگیری رویکردی متفاوت از آنچه در طراحی و احداث سایر موارد مشابه بهکار گرفته شده است را ضروری مینماید؛ از جمله اینکه احداث بزرگراه امام علی - ع - بر بستر مناطق کاملا مسکونی، ابعاد انسانی را در طراحی شهری این بزرگراه به نسبت پررنگتر مینماید.
عبور بزرگراه از نواحی مسکونی متراکم در مناطق 7، 8، 13و 14 شهر تهران موانع و تهدیدهایی را در کنار برخی فرصتها در فرایند طراحی، اجرا و اثربخشی طرح آشکار میسازد. فرسودگی کالبدی و اجتماعی حاکم بر پهنههای مسکونی واقع در حوزه پیرامونی بلافصل و مداخله مستقیم طرح، مشکلات و آلودگیهای متعدد زیست-محیطی و معضل ترافیک و دسترسیهای نامناسب از مسائلی است که ساکنین این حوزهها با آن دست به گریبانند. اینکه مسئله تملک واحدهای مسکونی در بسیاری از نقاط پوسته بزرگراه به طور کامل حل نشده یا تا بهحال اقدامی صورت نپذیرفته است، از موانع جدی بر سر راه پیشبرد پروژه احداث بزرگراه محسوب میگردد.
