بخشی از مقاله
چکیده
قرار گرفتن در آسیای جنوب غربی و محل تلاقی و راه ارتباطی اروپا به جنوب و جنوب شرق آسیا، پل ارتباطی میان سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا و امکان دسترسی کشورهای تازه استقلال یافته به آبهای آزاد، شاهدی براین ادعاست که ایران خواسته یا ناخواسته در متن تحولات مهم جهانی قرار دارد. اما آن چه که مورد اهمیت است، بالفعل نمودن پتانسیل های بالقوه و بهره مندی از آن ها در مسیر رشد و شکوفایی کشور است. بدیهی است در صورت عدم اتخاذ تدابیر لازم جهت استفاده از آن ها با سوخت شدن این ظرفیت ها مواجه خواهیم شد.
موقعیت ترانزیتی کشور از جمله ظرفیت هایی است که برپایی خطوط آن در کشور باعث به وجود آمدن فایده های زیادی برای کشور می شود که این فواید هم از لحاظ اقتصادی و سیاسی دارای اهمیت است. بنابراین در این مقاله سعی برآن شده تا با نگاهی توصیفی- تحلیلی به موضوع و به روش مطالعه کتابخانه ای و تحقیقات میدانی به تبیین موقعیت ترانزیتی ایران در منطقه و جهان پرداخته و پس از آن عملکرد ترانزیتی کشور را در طی سال های 1384-94 مورد بررسی قرار دهد و سپس نتیجه گیری، پیشنهادات و توصیه های سیاسیتی لازم را جهت بهره مندی از موقعیت مزبور به عمل آورد.
مقدمه و بیان مسئله
موقعیت جغرافیایی هر کشور، اعم از موقع ریاضی - طول و عرض جغرافیایی بر روی کره زمین یا دوری و نزدیکی از خط استوا - و موقع نسبی - وضع ناهمواری ها و بلندی آن از سطح دریا، دوری یا نزدیکی به اقیانوس ها و محاط بودن در خشکی، همسایگان و رابطه با آن ها - در چگونگی فعالیت اقتصادی تأثیر مهمی دارد
جمهوری اسلامی ایران به لحاظ برخورداری از منابع بالقوه اقتصادی و قابلیت ها و پتانسیل های درآمدزایی همچون استقرار در شاهراه ترانزیتی و در مسیر پل همگرایی اروپا، جنوب شرق آسیا، خاور دور و آب های آزاد و از همه مهم تر داشتن بیشترین ساحل خلیج فارس و در اختیار داشتن منابع عظیم نفتی و گازی موجود در آن و همچنین تسلط بر تنگه استراتژیک هرمز، اهمیت ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک فوق العاده ای در سطح منطقه و جهان دارد، به گونهای که همواره از ایران به عنوان قلب تپنده منطقه یاد می شود.
جمهوری اسلامی ایران؛ از جمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی بسیار مناسب از مزایای ترانزیتی خوبی بهرهمند بوده که به دلیل برخی عوامل خارجی و برخی عوامل داخلی نظیر؛ ضعف و کمبود در زیرساخت ها، عدم برخورداری از استانداردهای بین المللی، عدم سرمایه گذاری، سلسله مراتب اداری دست و پاگیر و ... در فضایی که می تواند بخشی از درآمدهای ملی را به خود اختصاص دهد بدون استفاده مانده اند و یا متناسب با حجم این ظرفیت ها استفاده کمی از آن ها میشود.
با توجه به رشد اقتصادی کشورهای شرقی و جنوب شرقی آسیا در سالهای دهه 80 و لزوم تبادلات کالاهای اقتصادی میان این کشورها و دیگر نقاط آسیا و اروپا و کشورهای تازه استقلالیافته توجه ویژهای برای توسعه شبکه حمل و نقل مناسب زمینی در آسیا به عنوان یک شبکه زیربنایی مشاهده گردید. و این امر باعث طرح مسیرهای مختلف حمل و نقل بینالمللی برای حمل کالا در این مسیرها شد که موقعیت ممتاز ایران باعث مدنظر قرارگرفتن مسیرهای حمل و نقلی کشورمان در بین این مسیرهای بینالمللی گردید
اما مسئلهی حائز اهمیت آن است که آیا با وجود برخورداری از موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی، کشورمان توانسته به میزان بهرهبرداری مورد انتظار در زمینه ترانزیت کالا دست یابد؟؟ نتیجهگیری در این مورد مستلزم تحلیل اطلاعات و آمارهای موجود در این زمینه است، که پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی به بررسی مهمترین مسئله یعنی عملکرد ترانزیتی پنج سال اخیر کشور پرداخته است.
اهمیت و ضررورت تحقیق
کشور ایران با هشت هزار کیلومتر خط مرزی از کشورهای دارای مرز طولانی در جهان محسوب میشود. از آنجایی که از بین 53 کشور جهان اسلام 15 کشور با ایران مرز مشترک دارند از یک سو، و داشتن 16 استان مرزی در ایران با قابلیتهای فرهنگی، جغرافیایی، اقتصادی و ... از سوئی دیگر میتواند در تقویت همگرایی و توسعه کشورهای منطقه و جهان اسلام مفید واقع گردد
در حال حاضر به دلیل وابسته بودن اقتصاد به درآمدهای حاصل از فروش نفت، شرایط غیرقابل پیش بینی برای آینده اقتصادی کشور به چشم می خورد. همین امر سبب شده تا بهره برداری از ظرفیت های بالقوه کشور بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند و به عنوان اولویت اول در محافل علمی و آکادمیک مورد بحث و بررسی قرار گیرند. موقعیت ترانزیتی کشور از جمله ظرفیتهای منحصر به فردی است که میتواند چرخ اقتصادی کشور را در مسیر رونق و پیشرفت هر چه بیشتر به حرکت دربیاورد. از همین روی پژوهش حاضر قصد دارد تا با در پیش گرفتن رویکردی توصیفی - تحلیلی، به بررسی عملکرد حمل و نقل در زمینه ترانزیت کالا در طی پنج سال اخیر - 94 - 89 - بپردازد و به یک دیدگاهی نسبت به وضعیت این صنعت در طی سالهای مزبور برسد، تا گامی باشد برای پژوهشهای بعدی در این زمینه.
ادبیات و پیشینه نظری از حمل و نقل تا ترانزیت
حرکت و جابه جایی موجودات چه در روی زمین و چه در آب و هوا، از مسیرهای خاص و مشخصی به نام راه صورت می گیرد. عامل راه همواره طی هزاران سال در طول تاریخ بشری مطمح نظر انسان کاونده و جوینده بوده است و به مقاصد گوناگون نظیر دسترسی و دستیابی به منابع غذایی و مایحتاج زندگی، دیدار و مولاقات دوستان و خویشاوندان، زیارت و سیاحت، روابط تجاری با مردم مناطق و ممالک دور و نزدیک و یا فرار از حمله قبایل و ...، درصدد احداث راه و ساخت و استفاده از وسایل نقلیه جاده ای، راه آهن، آبی و هوایی برآمده است. امروزه علاوه بر سیستم های حمل و نقل جاده ای، راه آهن، آبی و هوایی، حمل و نقل از طریق خطوط لوله و همچنین فضاپیمایی و فضانوردی معمول گردیده است
تقاضا برای حمل و نقل، سبب ایجاد تحول و دگرگونی در سیستم ها و شبکه های حمل و نقل گردیده است. مسلماً افزایش تقاضا برای حمل و نقل، به دنبال رشد و توسعه اقتصادی، پدیدار می گردد. تولید و توزیع مهمترین واکنش های اقتصادی هستند که لزوم تقاضا برای حمل و نقل را آشکار می سازد. تأمین چنین تقاضایی، شبکه های حمل و نقل و همچنین خطوط اصلی نقل و انتقالات مورد نیاز بین مکان های عرضه و تقاضا را به وجود می آورد. لیکن تقاضا برای حمل و نقل اصولاً از عرضه خدمات حمل و نقل جدا نیست. زیرا هم تولید و هم توزیع و همچنین حرکات متقابل آنها، از طریق ساخت و کارایی شبکه های حمل و نقل، شدیداً به یکدیگر وابستهاند.
کشور جمهوری اسلامی ایران به لحاظ موقعیت در جنوب غرب آسیا قرار دارد. موقعیت خاص ایران یعنی قرار گرفتن در مسیر تجاری جهان، همچون پلی اروپا را به خاور دور و کشورهای آسیای مرکزی و ماوراء قفقاز را به جنوب وصل می کند و این امر از لحاظ اقتصادی از اهمیت بالایی برای کشورمان برخوردار است
از یک سو قرار گرفتن در مرکز ثقل یکی از بزرگترین شبکه ارتباطی جهان و از سوی دیگر در دست داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز سبب شده تا موقعیت فوق استراتژیک برای کشورمان رقم بخورد و با وجود راه های ارتباطی انتقال کالا و انرژی بین المللی عنوان شاهراه اصلی و گلوگاه انرژی را به خود اختصاص دهد
ایران از طرف شمال و از طریق دریاچه خزر با کشورهای روسیه و قزاقستان ارتباط دریایی و با کشور جمهوری آذربایجان و ترکمنستان علاوه بر ارتباط زمینی ارتباط دریایی نیز پیدا کرده است. و از طرف جنوب از طریق خلیج فارس و دریایی عمان نیز ارتباط ایران و دنیای خارج مقدور شده است. بگونه ای که تا قبل از تحریم، %85 واردات و %95 صادرات کشور از طریق خلیج فارس و دریای عمان صورت می گرفت.
