بخشی از مقاله
چکیده
امروزه جهانی شدن فرهنگ غرب که نماینده تمام عیار اندیشه مدرنیسم بحساب می آید؛ فرهنگ های غیر غربی را در سطوح مختلف تحت تاثیر قرارداده است، به گونه ای که می توان گفت کمتر عرصه ای از این فرهنگ ها وجود دارد که مورد هجمه آن فرهنگ نباشد. یکی از این حوزه ها ساخت زبانی فرهنگ های غیر غربی است که هجوم لغات غربی و بویژه انگلیسی، زبان ملی آنها را مورد تهدید قرار داده است. در مقابل فرهنگ های غیر غربی تلاش هایی را برای حفظ زبان خود انجام داده اند.
از جمله در ایران فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تشکیل گروه واژه گزینی سعی کرده با واژهگزینی، واژهسازی و معادل یابی برای واژه های بیگانه به تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی، علمی و فنی کمک نماید. در واقع ترجمه واژگانی و یافتن معادل بومی واژگان غربی در زبان فارسی راهکاری جهت ممانعت از هجمه های زبانی جهانی شدن است.
نویسنده این متن معتقد است بیشتر واژه گزینی های فرهنگستان در حوزه علوم تجربی و غیر انسانی صورت گرفته است، گرچه این تلاشها قابل تقدیر است ولی به نظر می رسد بحران امروزی زبان فارسی ورود لغات بیگانه در حوزه علوم انسانی باشد، این نوشتار تلاش می کند با بررسی عملکرد واژه گزینی فرهنگستان بویژه دفترهای اول، دوم و سوم فرهنگستان با استفاده از روش تحلیل محتوا به آسیب شناسی واژه گزینی بپردازد.
مقدمه
استفاده از واژگان زبان های دیگر امری اجتناب ناپذیر است. »زبان فارسی نیز از این امر مستثنی نبوده و برای پرکردن خلاهای معنایی، واژگانی از زبانهای دیگر قرض می گیرد - افراشی، - 88:1386، اگر ورود لغات خارجی کند و تدریجی رخ می داد. شاید چندان خطری احساس نمی کردیم، دست کم فرصت داشتیم آنها را هضم کنیم ولی حال که شمار لغات رو به فزونی است باید ورودشان را مهار کنیم - حداد عادل،. - 2:1380 استفاده از واژه های بیگانه شفافیت واژگانی زبان قرض گیرنده را کاسته و موجب تیرگی آن می شود و علاوه بر این، حضور این گونه واژه ها در زبان فارسی بر ساختمان این زبان اثر ویرانگری گذاشته است،
از سوی دیگر باید توجه داشت برای بیان مفاهیم جدید باید از امکانات واژه سازی خود زبان فارسی بهره برد و نه اینکه واژه ها ی بیگانه را به کار ببریم - حق شناس،. - 1370:32-25 سابقه تشکیل سازمانی برای لغت سازی و جلوگیری از بی نظمی در املای کلمات به عصر ناصرالدین شاه قاجار باز می گردد، اما در اواخر دوره قاجاریه و عهد مشروطه این رویه به یکی از دغدغه های جدی بخش عمده ای از منورالفکرهای باستان گرا تبدیل شد و میراث آن به عهد پهلوی اول رسید. در واقع شکل گیری فرهنگستان های زبان، محصول رشد و تکامل اندیشه های ملی گرایانه و شکل گیری دولت مدرن.......... و حاکم شدن مقوله زبان ملی است
- طرفداری،. - 59-58: 1389 رضاشاه پس از بازگشت از سفر ترکیه و تاثیر پذیری از اقدامات ترکها در زمینه تصفیه زبان و همچنین جنبش داخلی در جهت تسویه زبان فارسی در سال 1314 فرهنگستان ایران را تاسیس نمود و اساسنامه آن در 16 ماده تصویب شد - صفایی،. - 66:2535 عوامل متعددی در شکل گیری نخستین فرهنگستان نقش داشتند که مهم ترین آنها عبارتند از: - 1 سردرگمی ناشی از فعالیت های زبانی و واژه نویسی سره نویسان که بیشتر هم در ادارت و نشریات شایع بود -2 گرایش حکومت وقت به فارسی نویسی و رواج فرهنگ و زبان ایران باستان،
-3 نیاز جامعه به وضع اصطلاحات علمی و فنی جدید - فرشید ورد،. - 336-335:1380 فرهنگستان در سال 1333 با تصویب 2000 واژه در حالی تعطیل شد که انتقادات جدی به آن وارد بود از جمله آریان پور معتقد است »فرهنگستان اول گرچه توانست زمام کار را از دست دیگران درآورد. این خدمت را که عبارت از منع رواج هزاران لغت مجعول و بی اساس بود انجام دهد ولی خود از منظوری که داشت به دور افتاد.......... اشتباه عمده فرهنگستان در این بود که قبل از برقرار کردن اصول و قواعد زبان و دادن دستور کلی به انتخاب کلمات دست زد - آرین پور،ج3،-. - 20 -21:1374
دومین تلاش برای ساماندهی واژه گزینی توسط دولت پهلوی با تاسیس فرهنگستان زبان ایران در سال 1347 و توسط استاد محمد مقدم صورت گرفت. این فرهنگستان دارای چهار پژوهشکده واژه گزینی، گردآوری واژه های فارسی، زبان های باستانی میانه و دستور بود. فرهنگستان دوم گرچه نسبت به فرهنگستان اول اصولی تر و بنیادی تر با مسائل زبانی برخورد کرد، اما مسئله واژه سازی باز هم مهمترین مسئله تلقی می شد؛ تنها با این تفاوت که فرهنگستان دوم بیشتر به ساختن اصطلاحات علمی و تخصصی گرایش داشت تا واژه سازی عمومی، از میان55000 معادل و اصطلاح تخصصی عرضه شده توسط فرهنگستان زبان تنها 200 مورد به تصویب رسید - مدرسی . - 1371:187 این فرهنگستان با تمام فراز و فرودهایش در سال 1357 تعطیل شد.
فرهنگستان سوم یا همان فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1368 توسط شورای انقلاب فرهنگی تاسیس شد. بازگشایی مجدد دانشگاههای کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آغاز به تحصیل دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری، فعالیت استادان پرشماری در دانشگاههای کشور، توسعه صنایع گوناگون در کشور، علاقمندی شدید به کاربرد واژگان فارسی در مقابل واژگان بیگانه زمینه را برای بازگشایی فرهنگستان سوم فراهم کرد - حبیبی،. - 27:1387 ماده اول اساسنامه فرهنگستان اهداف این تشکیلات را اینگونه بیان می کند :
-1 حفظ قوت و اصالت زبان فارسی -2 رواج و گسترش حوزه قلمرو زبان فارسی در داخل و خارج کشور -3 ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضیات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن. فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1370 گروه واژه گزینی را تاسیس نمود. هدف از تشکیل این گروه کمک به تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روز افزون فرهنگ عمومی و فنی و ایجاد هماهنگی در فعالیت های واژه گزینی، واژه سازی و معادل یابی برای واژه های بیگانه عنوان شده است،
ماده دوم اساسنامه سیاست گذاری درباره واژگان خارجی را شامل موارد زیر می داند:-1 تاسیس واحدهای واژه سازی و واژه گزینی -2 نظارت بر واژه سازی و معادل یابی در ترجمه از زبان های دیگر -3تعیین معیارهای لازم در جهت حفظ و تقویت بنیاد زبان فارسی در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید. اهم فعالیت های فرهنگستان سوم در حوزه واژه گزینی و معادل یابی به شرح زیر است: -1 دفتر اول سال :1383 حدودا 2200 واژه -2 دفتر دوم سال : 1384 حدودا 2980 واژه -3 دفتر سوم سال :1385 حدودا 1600 وازه ترجمه واژگانی به مثابه بومی سازی هجمه های زبانی جهانی شدن 3 /
-4 دفتر چهارم سال :1386 حدودا 3200 واژه
-5 دفتر پنجم سال 4822 : 1387 واژه فرهنگستان در طول 24 سال فعالیت واژه گزینی و معادل یابی 14802 واژه جدید ایجاد نموده است - حبیبی،. - 28:1387 بنابراین سوال پژوهش حاضر بدین گونه مطرح می شود که به چه میزان واژه گزینی و معادل یابی فرهنگستان زبان فارسی با توجه به هجمه های زبانی ناشی از جهانی شدن پاسخگوی نیازهای زبانی و هویتی کشور است؟ براین اساس به عنوان فرضیه می توان گفت که: به نظر می رسد تلاشهای فرهنگستان زبان فارسی بیشتر در حوزه واژه گزینی و معادل یابی غیر علوم انسانی - فنی، پزشکی و ... - است و بنابراین تمی تواند نیازهای زبانی و هویتی کشور را پاسخگو باشد . نوشتار حاضر تلاش می کند با مطالعه موردی واژگان و معادل های دفترهای اول، دوم و سوم فرهنگستان به این مهم دست یابد.
پیشینه تحقیق
در باب موضوع مورد بررسی تنها می توان به برخی آثار نظیر مقاله "معادل گزین، ترجمه و آشفتگی زبان فارسی" در کتاب ماه کتابداری و اطلاع رسانی سال 1388 نوشته حمیدرضا جمالی مهموئی ونیز کتاب اصول وضوابط واژه گزینی منتشر شده از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1388 اشاره کرد. نکته حائز اهمیت در این گونه آثار این است که این آثار یا به تشریح فرایند واژگزینی و ریشه های لغوی آن پرداخته اند و یا معادل های واژگانی را در زبان فارسی توضیح داده اند. اما تاکنون پژوهشی آن هم به صوت کمی و بر مبنای تحلیل محتوا به صورت مقایسه میان نوع و میزان واژه گزینی آن هم بر مبنای حوزه های مختلف علوم انسانی صورت نگرفته است . در واقع بیشتر آثار تاکنون نگاهی توصیفی به نحوه واژه گزینی فرهنگستان داشته اند و تاکنون از زاویه انتقادی ضرورت واژگان انتخابی و حوزه مورد بررسی آنها تحلیل نشده است.
چارچوب مفهومی
سال های پایانی سده بیستم و ماه های آغازین هزاره سوم میلادی با بحث های داغ و مناقشه برانگیز درباره جهانی شدن همراه بوده است - گل محمدی . - 17 :1386 در این میان تلاش های نظریه پردازان و دانشمندان علوم اجتماعی برای ارائه تعریفی جامع و مانع از فرآیند جهانی شدند- همچون بسیاری از پدیده های اجتماعی موجود در علوم انسانی- هنوز به نتیجه قابل قبولی نرسیده است. بنابراین گاهی تعاریف متفاوت و حتی متضادی از این پدیده ارائه می شود.
این ابهام، اختلاف و تناقض موجود در تعریف جهانی شدن از عوامل گوناگونی همچون چند وجهی بودن، فراگیر بودن و نوپا بودن نظریه پردازی و مطالعات معطوف به جهانی شدن سرچشمه می گیرد. »در اغلب تعاریف عرضه شده، جهانی شدن چونان فرآیندی تدریجی و پایدار توصیف می شود که از گذشته ای دور یا نزدیک آغاز شده و هنوز هم ادامه دارد». - 1998:1archibugi, - «تاکید بر افزایش بی سابقه ارتباطات و برخوردهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ویژگی دیگر اکثر تعریف های جهانی شدن است». - 1992:23mcgrew, - « افزون براینها در اغلب تعریف ها، جهانی شدن را نوعی فرآیند همگونی و همسانی فزاینده به شمار می آورند.. - 1997:23calrk, - «
بر اساس تعاریف و دیدگاههای ارائه شده می توان گفت »جهانی شدن عبارت است از فرآیند فشردگی فزاینده زمان و فضا که به واسطه آن مردم دنیا کم وبیش و به صورتی نسبتاً آگاهانه در جامعه جهانی واحد ادغام می شوند - «گل محمدی،. - 1386:20 به عبارت دیگر جهانی شدن عبارت است از فرایند فشردگی فضا و زمان، کوچک شدن پدیدارشناسانه جهان و شکل گیری جامعه ای جهانی. از این رو جهانی شدن مترادف است با تضعیف، فرسایش و فروریزی هرگونه حد و مرزی که از پیوند فرد و جامعه در قلمرو جهانی جلوگیری یا آن را محدود و دشوار می
