بخشی از مقاله
چکیده:
افق حرکت انقلاب اسلامی دستیابی به تمدن نوین اسلامی است و در این راستا تولید علوم کارآمد از جایگاهی مهم برخوردار است و راز تأکیدات مقام معظم رهبري بر تولید علوم انسانی اسلامی را در همین نکته باید جست. اما از ضرورتهاي پیش روي تولید علوم انسانی اسلامی، ایجاد شبکه اسلامی تحقیقات میباشد. انقلاب اسلامی براي تحقق آرمانهاي خود ناچار است به گونهاي تحقیقات را شبکهاي کرده و سازماندهی کند که نتایج تحقیقات، به تولید علوم انسانی اسلامی و به تبع آن به تحقق تمدن اسلامی منتهی شود. شبکه اسلامی تحقیقات، جریان مقدورات جامعه در یک نظام اسلامی »منطقی، توسعهیاب، شفاف و فرآیندساز« از ارتباطات تحقیقاتی »مستقل، رقابتپذیر و عادلانه« براي تحقق تمدن اسلامی از طریق توسعه همه جانبه تفاهم اجتماعی، است.
براي تحقق شبکه اسلامی تحقیقات لازم است که ارکان هسته مرکزي این شبکه توصیف بیشتري یابد. نبود هر کدام از ارکان هسته مرکزي شبکه اسلامی تحقیقات، هدفی را که از تأسیس شبکه اسلامی تحقیقات ترسیم شده است، مختل خواهد کرد. »مدیریت شبکهاي تحقیقات«، »بانک اسلامی اطلاعات«، »مدل مطالعات تطبیقی« و »طرح گفتگوي سازمانی« از جمله ارکان ضروري هسته مرکزي، در برپا ساختن شبکه اسلامی تحقیقات میباشد. در این مقاله ضرورت وجود شبکه اسلامی تحقیقات، توصیف تفصیلی قیود تعریف آن و کارکردهاي هر کدام از ارکان هسته مرکزي آن را در برپایی شبکه اسلامی تحقیقات تبیین خواهد شد.
مقدمه:
تمدن اسلامی و ضرورت تولید علوم متناسب با آن تحقیق و پژوهش از ضرورتهاي یک جامعه پویا است. بدون تحقیقات، نیازمنديهاي جامعه پاسخ داده نمیشود و در رشد و تکامل جامعه دچار اخلال ایجاد میشود. براي رفع نیازمنديهاي جامعه در تحقیقات، نسبت بین مفاهیم موجود و نیازمنديها را ملاحظه کرده و با تغییر در نظام مفاهیم منجر به تکامل جامعه میشود. - حسینی الهاشمی، 1374الف - به این معنا که براي رفع نیاز جدید لازم است مجموعه مفاهیم موجود به کمک تحقیقات، دستخوش تغییر شوند تا نسبتهاي جدیدي تولید شده و مفاهیم جدیدي پدید آید که قدرت رفع نیاز را داشته باشند. بر این اساس میتوان گفت براي تولید مفاهیم جدید و به تبع، پاسخ به نیازهاي تکامل بخش جامعه، انجام تحقیق ضرورت دارد.
اما نیازهاي هر جامعهاي از هم بریده نیستند و با هم یک نظام داراي روابط و اولویتبندي را تشکیل میدهند که معین میکند کدام نیاز از منزلت بیشتري در جامعه برخوردار است و حساسیت و گرایش جامعه نسبت به هر نیازي چه مقدار است. وقتی نیازها در ارتباط با هم قرار میگیرند، بر هم تأثیر میگذارند و در نهایت نیازهاي ترکیبی در جامعه تشکیل میشود که از نیازهاي جوامع دیگر متمایز میشود.
چرا که نیازي که جامعه بیشترین حساسیت را روي آن دارد، آنچنان مهم است که برآورده ساختن نیازهاي دیگر نیز به تبع رفع آن نیازمندي مشخص انجام میگیرد و در نتیجه مهمترین نیازمندي، محور تبیین دیگر نیازمنديها میشود و نظام نیازمنديها با محوریت آن شکل خواهد گرفت. به عنوان مثال جامعهاي که اولویتش برآورده سازي نیازهاي خوراك و پوشاك خود است با جامعهاي که اولویتش برپا کردن پرچم اسلام در قلل رفیع جهانی است، در عمل، نظام نیازمندي متفاوتی خواهند داشت. به همین دلیل پاسخهایی هم که براي حل این نیازمنديها توسط تحقیقات به دست میآید متفاوت خواهد بود. جهت داري علم نیز بر این تحلیل استوار است.
علم اسلامی و علی الخصوص علوم انسانی اسلامی به منظور پاسخ به نیازمندي مشخصی ایجاد می- گردد. جامعه ایران به دنبال انقلابی که کرده است خواهان تحقق اسلام در جامعه خود میباشد. هدفی که از این انقلاب اسلامی توسط رهبران آن ترسیم شده است، تحقق تمدن اسلامی میباشد.4 تمدنی که »در آن، هم علم هست، هم پیشرفت هست، هم عزّت هست، هم عدالت هست، هم قدرت مقابلهي با امواج جهانی هست، هم ثروت هست؛5« بنابراین جامعه ایران نیازمند انجام تحقیقاتی است که پاسخ نظام نیازمنديهاي خود را به دست آورد که از پاسخها به علوم اسلامی نام میبریم.
اما چگونه میتوان تحقیقات را ساماندهی کرد که به تولید علوم انسانی اسلامی منتهی شود؟ فرهنگستان علوم اسلامی قم در زمینه ساماندهی سازمان تولید علم پژوهشهاي بسیاري داشته است و اساس تولید علم اسلامی در جامعه را به اصلاح سازمان تولید علم بر اساس منطق جامع و هماهنگ کننده معارف بشري می داند. ایده اصلی این سازمان براي تحقق علوم انسانی اسلامی، ایجاد شبکه اسلامی تحقیقات می باشد.
بنابراین در پژوهش حاضر سعی می گردد ابتدا با استفاده از »استدلال منطقی« دادههاي مرتبط با ضرورت شبکه اسلامی تحقیقات بررسی گردد. سپس با استفاده از روش »اسنادي« اطلاعات، تعریف و ارکان شبکه اسلامی تحقیقات در منابع فرهنگستان علوم اسلامی مورد دقت قرار میگیرد. عمده مباحث پژوهشی فرهنگستان علوم اسلامی به صورت شفاهی و در قالب جلسات پژوهشی ارائه شده است6 و در این مقاله سعی شده است به اصل منابع ارجاع داده شود.
-1 ضرورت ایجاد شبکه اسلامی تحقیقات براي تولید علوم اسلامی
تحقیق فعلی اجتماعی است و در ارتباط با امور متعدد اجتماعی و با استفاده از منابع و مقدورات جامعه انجام میگیرد. تحقیق براي رفع نیاز و ارائه پاسخ به مسألهاي انجام میگیرد؛ در حالی که هر نیاز و مسألهاي به صورت اجتماعی و در بستر جامعه پدید میآید. - حسینی الهاشمی، - 1377 محقق یا مسأله تحقیق را از جامعه خویش - به عنوان سفارش تحقیق - میگیرد و یا براي او در تعامل با جامعه و در بستر آن، مسأله تحقیق ایجاد میشود. در این حالت هم انگیزه تحقیق در هر مسألهاي به واسطه شرایط اجتماعی ایجاد میشود و هم خود مسأله تحقیق در ارتباط با شرایط اجتماعی شکل میگیرد.
محقق در فرآیند تحقیق نیز نیازمند به تفاهم و تعامل با جامعه است تا بتواند صحت سیر تحقیق و محصول تحقیق را تضمین کند. در سیر انجام هر تحقیقی - از ابتدا تا انتها - ارتباطات علمی میان محقق و با سایرین برقرار میگردد. هر تحقیقی مشاور، ناظر، مدیر و یا حداقل ناقد و ارزیابی دارد و اگر این چنین نباشد، محصول تحقیق تنها در دست محقق مانده و عرضه نخواهد شد و در نتیجه هیچ کس از وجود آن تحقیق بهرهمند نخواهد گردید. در واقع تحت ارتباطات علمی مشخصی است که میتوان تحقیق را انجام داد. - حسینی الهاشمی،
انجام هر تحقیقی نیز نیازمند مقدورات اجتماعی است. این مقدورات توسط جامعه پدید آمده است و محقق بدون آنها امکان تحقیق را ندارد. تحقیق به وسیله مواد و اطلاعاتی نظاممند انجام میگیرد و بدون این نظام اطلاعات و مفاهیم - که توسط دیگر افراد جامعه تولید میشود - ، امکان تحقیق سلب میگردد. از دیگر سو، انجام هر تحقیقی نیازمند مقدورات سیاسی است و محققی که اعتبار لازم براي انجام تحقیقی را نداشته باشد، توسط جامعه، متصدي انجام تحقیق نمیگردد.
همچنین هر تحقیقی نیازمند منابع مالی است که جزء مقدورات اجتماعی میباشد. این مقدورات در دست افراد یا سازمانهاي مختلفی در جامعه قرار دارد و محقق در تعامل با ایشان امکانات لازم براي تحقیق را به دست میآورد. بنابراین انجام تحقیق مستقل از جامعه و بدون کوچکترین ارتباط با جامعه امکانپذیر نمیباشد. - حسینی الهاشمی، 1371ب - ممکن است که محقق نسبت به ارتباطات اجتماعی حاکم بر تحقیق خود و نحوه تأمین مقدورات لازم براي تحقیقش ناآگاه باشد.
مثلاً محقق ممکن است نسبت به اینکه چه عواملی باعث گردید که علاقهمند به مسأله تحقیق خویش گردد و یا چه سازمانی هزینه تحقیقات او را تأمین کرده است و یا بر اساس چه نظام مفاهیمی به تولید علمی پرداخته است و کدام مفاهیم را حاکم بر تحقیق خود فرض کرده است، اشعار نداشته باشد؛ اما بدون وجود این ارتباطات و مقدورات نیز امکان تحقیق وجود ندارد. - حسینی الهاشمی، 1374ب - 6 حدود 6000 فایل صوتی مربوط به جلسات مؤسس دفتر فرهنگستان - که بسیاري از آنها پیاده سازي شده - در پرتال فرهنگستان به نشانی www.isaq.ir قرار داده شده است که البته با سطوح مختلف دسترسی، امکان استفاده از آن فراهم است.
