بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله به بررسی نقش حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی بهعنوان گامی مهم برای پیشرفت و توسعه پرداخته می-شود. حفاظت و نگهداری میراث فرهنگی سبب ماندگاری سرمایهای معنوی و مادّی از گذشتگانی است که اندیشههای فرهنگی و دانش روزگار خود را در قالب آثاری ارزشمند ماندگار کرده و بهدست آیندگان سپردهاند و آنچه که از اندیشه برآید، هرچند که سالیان سال از آفرینش آن سپری شده باشد؛ انسان آگاه را به اندیشیدن فرا میخواند. توجّه به سرمایههای ماندگار فرهنگی و حفاظت و نگهداری آنها پیشنیازی ضروری برای فراهم کردن بستر مناسب برای این اندیشیدن است. خوانش علمی و فرهنگی آثار گذشتگان و تأمّلی دوباره در فرهنگ ایرانی اسلامی علاوه بر ایجاد خودباوری که از ارکان پیشرفت محسوب میشود، ثمرات بسیاری بهدنبال دارد که برایند آنها گامی اساسی برای پیشرفت و توسعهی کشور فراهم میسازد.
دراین راستا نگاهی دوباره خواهیم داشت به چند اثر ماندگار از میراث فرهنگی ایران که بهنوعی میتوانند منابع دانش و فنآوری محسوب شوند. برنامهریزیهای حفاظتی در نگهداشت میراث فرهنگی کشور به حفظ و ماندگاری آثار بهعنوان منابع مجسّ م دانش و فناوری کمک کرده و علاوه بر این، آنها را به منابعی سودمند در توسعهی گردشگری در چرخهی اقتصاد تبدیل می-کند. توجّه به سرمایههای ماندگار فرهنگی که میراثی یگانه و تکرارنشدنی از زمان گذشته میباشند و همچنین فراهم کردن برنامهای مؤثّر در حفاظت و نگهداری آنها بهعنوان یکی از ارکان مهم توسعهی پایدار کشور، زمینهای مناسب برای ایجاد پیشرفت محسوب میشود.
واژگان کلیدی: میراث فرهنگی، حفاظت، نگهداری، مرمت، پیشرفت، توسعه.
1.مقدمه
حفاظت از میراث فرهنگی علاوه بر حفظ داشتههای فرهنگی و ارزش نهادن به میراث گذشتگان دارای منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری است که در ایجاد و برقراری توسعهی پایدار نقش مهمّی ایفا میکند. بنابراین پرداختن به حوزهی شناسایی و حفاظت و نگهداری و در صورت لزوم انجام مداخلات مرمت آثار از مهمترین اموری است که در برنامهریزیهای میراث فرهنگی با هدف ماندگاری آثار پیگیری میشود. اهمیّت این موضوع به اندازهای است که بسیاری از میراث فرهنگی کشورها از مرزهای جغرافیایی و سیاسی آنها فراتر رفته و متعلّق به تمام بشریت و تحت عنوان میراث جهانی شمرده میشوند، و علاوه بر کشوری که در آن واقع شدهاند جوامع بینالمللی و نهادهای جهانی همانند یونسکو نیز بر روند نگهداری و حفاظت آنها بهعنوان میراثی جهانی نظارت دارند، حفاظت و نگهداری سرمایههای ماندگار فرهنگی و طبیعی هر کشور برای تعادل بخشیدن بهزندگی مادّی و معنوی انسانهادر تمدّن بشری اهمیّت بسیاری دارد.
بازشناسی و بازخوانی و تأمّل در آثار گذشتگان به منظور درک دانش و فناوریهایی که سازندگان آن بهکاربردهاند و نیز شناسایی اعتقادات و باورهای مردم، نیازمند این است که نخست میراث فرهنگی مورد توجّه قرار گرفته و برنامههای حفاظتی پویا و کارآمدی که بر اساس مطالعات علمی تدوین شدهاند؛ برای نگهداری بهینهی آنها طرحریزی شود، و همانطور که گذشتگان آثاری را ساختهاند که اکنون بهدست ما رسیده است ما نیز با حفاظت و نگهداری و امانتداری آنها را به آیندگان بسپاریم، و از حضور آنها بهعنوان سرمایههایی ارزشمند برای توسعهی گردشگری بهره ببریم.میراث فرهنگی بیانکنندهی پیشینهیتاریخی، تمدّن و فرهنگ هر کشوری است که محصول تلاش و دانستههای انسان و برخوردهای اجتماعی و فرهنگی او میباشد. مطالعهی علمی این آثار دانش و فرهنگ نهفته در آنها را آشکار ساخته و اطلاعات بسیاری از شرایط زندگی انسان و روابط اجتماعی و تبادلات فرهنگی و تجاری میان مناطق مختلف را نشان میدهد.
بهدستآوردن این اطلاعاتتصویری از زمان گذشته و نحوهی زندگی انسانها در جوامع پیشین را در اختیار قرار میدهند. میراث فرهنگی شامل تمدّنهای باستانی و ویژگیهای خاص آنها مانندعادات محلّی، آداب مربوط به خوراک و پوشاک، سبکهای معماری، موسیقی، هنر، زبانهای محلّی و ارزشهای اخلاقی و معنوی است. میراث فرهنگی در واقع حافظهی جمعی یکملّت است؛ روشهای متفاوتی برای دستیابی به توسعهی پایدار وجود دارد که به بسترهای کاری و فعالیتهای موردی هر جامعه و به امکانات بالقوهی طبیعی و انسانی موجود در هر کشوری بستگی دارد. میراث فرهنگی از جمله مواردی است که میتواند سهم مؤثّری در پیشرفت و توسعه داشته باشد، - . - Streeten,2006 لذا برای ایفای نقش خود بهطور مستمر حفاظت و نگهداری مؤثّر آنها کاملاً ضروری بهنظر میرسد،با توجّه به اهمیت موضوع حفاظت از میراث فرهنگی دراین مجال به معرفی مختصر و بررسی قوانین سازمانهای جهانی مانند یونسکو در حفاظت از میراث فرهنگی و تأثیر آنها در پیشرفت و توسعه پرداخته شده و سپس مروری انجام میشود بر نمونههایی از میراث فرهنگی و ارزشمند کشور که با داشتن ویژگیهای منحصربهفرد فنّی و علمی، سرمایهای تاریخی از منابع دانش و فناوری محسوب میشوند.
2.سازمان علمی-فرهنگی و آموزشی ملل متّحد یونسکو
سازمان مللمتّحد پس از جنگ جهانی اول، در سال 1919 با انعقاد قرار داد ورسای تا آغاز جنگ جهانی دوم، حفظ صلح و امنیّت جهانی را بر عهده داشت؛ اما پس از جنگ جهانیدوّم و تخریب بیسابقهی شهرها و نابودی محیط زیست و میراث فرهنگی، تأسیس سازمانی بین المللی، کاراتر وتواناتر از جامعهی ملل لازم بهنظر رسید و کمیتهی همکاریهای فکری سازمان ملل جای خود را به یونسکو داد و بدین ترتیب سازمان یونسکو در 16 نوامبر سال 1945 تشکیل شد، - یوکیلتو،. - 1386 پژوهش در مورد حفاظت از میراث فرهنگی بهعنوان یکی از عوامل مهم در ایجاد توسعه و پیشرفت بهقدری دارای اهمیت بود که یونسکو تمامی کشورهای جهان را بر آن داشت که روشهای نوینی برای حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی ارائه دهند. در این بین توسعهی فرهنگی نیز میتواند سبب گسترش ارزشهای فرهنگی و حفاظت از میراث فرهنگی شود، زیرا توسعهی فرهنگی سبب افزایش آگاهی مردم نسبت به محیط زندگی و ارزشهای موجود در آن میشود، . - Natal,2004 -
فرهنگ در کشورهای در حال توسعه موضوعی اساسی در شکلدهی به شخصیت و ظاهر اماکن است؛ همچنین در کشورهای کمتر توسعه یافته که دارای فرهنگ بکر و دست نخوردهای هستند نیز فرهنگ شأن ویژهای درحفاظت و نگهداری بناها و ارزشهای تاریخی دارد، - کلانتری،پوراحمد،. - 1384 بالا بردن سطح آگاهی مردم از طریق ایجاد حساسیت توجّه نسبت به میراث فرهنگی با
استفاده از روشهای آموزشی نیز برای رسیدن به توسعهی فرهنگی جامعه دارای اهمیت است، زیرا آموزش موجب رشد و توسعهی فرهنگی خواهد شد و آثار مثبت خود را در فرایند پیشرفت به دنبال خواهد داشت. در فرهنگ توسعه و پیشرفت نیز هدف این است که میراث فرهنگی همچنین میراث طبیعی یک کشور بهطور مؤثّر حفاظت شوند، از اینرو مراقبت از میراث فرهنگی و طبیعی بخش لازم یک سیاست فرهنگی است، که لازم است سازمانهای مسئول در این حوزه برنامهریزی داشته باشند.
مردمی که با توسعهی فرهنگی و آموزش نسبت به حفاظت از ارزشهای مکان زیست خود آگاهی یافتهاند نیز خود از ارکان حفاظت محسوب میشوند، - . - Garratan,2004 امروزه کنوانسیون میراث جهانی پاسخگوی نیاز جهانی برای ثروت-های طبیعی و فرهنگی است که به تمامی انسانهاتعلّق دارد و نه تنها به اختیارات مستقل دولتهایملّی احترام میگذارد، بلکه کشورهای جهان را تشویق میکند که امر حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی خود راجدّی بگیرند.کنوانسیون میراث جهانی در امر آموزش مردم در سراسر جهان نقش بسیارمؤثّری را ایفا میکند و برنامههای متنوعی را در دستور کار خود قرار داده است کهتماماً اهداف توسعه و پیشرفت را به دنبال دارند. وظیفهی یونسکو ایجاد شرایطی برای گفتگو میانتمدّنها، فرهنگها و مردم بر پایهی ارزشهای مشترک میان آنهاست؛ برمبنای این گفتگو است که دنیا به نگرشی جهانی برای رسیدن به توسعه و پیشرفتهای قابلتأمّل در حول حقوق بشر و دستیابی به صلح در آینده و از بین بردن فقر دست مییابد. کلیّهی این امور در بطن فعالیتها و مأموریتهای یونسکو میباشد و دستیابی به صلح و رفاه همگانی از طریق همکاری میان ملّتها در رأس اهداف یونسکو قرار دارد. این سازمان مأموریت ایجاد همکاریهای فکری در سطح بینالملل را بهعهده دارد.
.1-2 معرفی کنوانسیونهای بینالمللی یونسکو
کنوانسیون 1948 بیروت: کاهش عوارض گمرکی تولیدات صوتی و تصویری که ماهیت آموزشی و علمی - فرهنگی دارند. کنوانسیون جهانی :1952حمایت از حقوق مؤلّف. کنوانسیون 1954 لاهه: حفاظت از میراث فرهنگی در برابر صدمات ناشی از جنگ. کنوانسیون1970یونسکو: اتّخاذ تدابیر دربارهی ورود و صدور و انتقال غیر قانونی مالکیت اموال تاریخی و فرهنگی. کنوانسیون 1972 یونسکو: حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان کنوانسیون 1995 یونیدروآ: اعادهی اموال فرهنگی مسروقه و استرداد اموال فرهنگی - تاریخی که بهطور غیر قانونی از کشور خارج شدهاند. کنوانسیون :2001 در مورد میراث فرهنگی زیر آب. کنوانسیون :2003 مراقبت از میراث فرهنگی معنوی. کنوانسیون :2005حفاظت وترویج تنوّع فرهنگی. و همچنین تصویب شش معاهدهی منطقهای در مورد آموزش عالی از جمله فعالیتهای این سازمان در سالهای اخیر بوده است، - صمدی،. - 1382
یونسکو در سال 1949 یک کمیتهی بین المللی با عضویت چهارده نماینده از نقاط مختلف جهان در مورد بناهای تاریخی و حفّاریهای باستان شناسی تأسیس کرد، این سازمان در سال 1956 نیز مبادرت به ایجاد مرکز بین المللی مطالعات حفظ و مرمت اموال فرهنگی نمود. مرکز میراث جهانی یونسکو بهعنوان دبیرخانهی کمیتهی میراث جهانی عمل می-کند و میتواند از صندوق میراث جهانی برای اهداف توسعه و پیشرفت کشورهای عضو کمک مالی بگیرد. یونسکو اجلاس متعددی را در زمینهی میراث جهانی برگزار کرده است از جمله اجلاس پاریس که در سال 1968 در یازدهمین اجلاس یونسکو شکل گرفت و محور اصلی این اجلاس عبارتند از: حفظ ثروتهای فرهنگی - تاریخی در کنار توسعهی اقتصادی- اجتماعی و توجّه به کارکرد تاریخی اثر، پرهیز از مداخله و تخریب و تشویق مالکان برای حفظ و نگهداری بناهای تاریخی با اعطای کمک مالی و نرخ مناسب مالیات و تدوین قوانین خاص، قدر نهادن به میراث فرهنگی از سوی عامهی مردم و به ویژه نسل جدید از
طریق برنامههای آموزشی، ترغیب و حمایت از بخش خصوصی بینالمللی، ملّی ومحلّی در خصوص آگاهی بخشی و بیدار کردن حس علاقهی مردم به این امر مهم، - حبیبی،مقصودی،. - 1384 کنوانسیون راجع به حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان در راستای توسعه و پیشرفت کشورها، یکی از سه کنوانسیون مربوط به میراث فرهنگی است که در هفدهمین نشست کنفرانس عمومی یونسکو به تصویب رسیده است. ” انتظار میرود ارزشها و شرایطی که اثر را در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده و مسبّب آن بوده است، بهطور دائم حفاظت گردد و هر اقدامی که باعث کاهش اصالت یا ارزشهای آن گردد مردود میباشد،“ - فیلدن،یوکیلتو،1382، 29،. - 23
3.اهمیّت جنبههای اقتصادی و اشتغال زایی
میراث فرهنگی و نوآوریهای هنریای که برگرفته از آموزش بر مبنای مطالعه و شناخت همهجانبهی آن در هر کشور می-باشد، منابع مهمّی برای ایجاد اشتغال محسوب میشوند، . - knudson,2001 - میراث فرهنگی بهعنوان زیربنایی برای ایجاد و توسعهی صنایع فرهنگی در هر کشور محسوب میشود که قابلیت ایجاد اشتغال دارند و بدین لحاظ سازمانهای مهم فرهنگی در جهان مانند بخش فرهنگی اتحادیهی اروپا برای آنان برنامههای حمایتی دارند. اهداف این برنامهها تشویق و ایجاد انگیزه برای دست اندرکاران و فعّالان در قسمتهای فرهنگی است، همچنین آنان برای دستیابی به فرصتهای کاری بیشتر در بازار کار و ایجاد محیطی پویا و امن برای این صنایع تلاش میکنند و برای این منظور دسترسی فعّالان این حوزه را به فرصتهای سرمایهگذاری فراهم میکنند؛ در انجام پروژههای تحقیقاتی در زمینهی فرهنگ کمک میکنند؛ تعاونیهای کاری را با شرکت شرکای داخل و خارج از کشور مورد تشویق و حمایت قرار میدهند، افزون بر اینها بسیاری از سیاستگذاریهای فرهنگی مانند: آموزش زبان، تحقیقات علمی برای توسعهی ناحیهای و منطقهای مورد حمایت و ترویج میباشد، بدین منظور میراث فرهنگی نواحی مختلف مورد شناسایی قرار گیردمی و در بخش حفاظت و حمایت برای نگهداری مؤثّر مورد توجّه قرار گرفته و در صورتیکه بر اثر سوانحی مانند آتشسوزی و... آسیب ببینند با حمایتهای مالی مورد مرمت و بازسازی قرار می-گیرند. این سیاستگذاری به هدف توسعهی سرمایه در مناطق مختلفی است که دارای سرمایههای ماندگار فرهنگی هستند، بهویژه در نواحی فقیرنشین که توان بلقوهی توسعهی فرهنگی را به کمک آموزش دارند و آموزش ارزشهای فرهنگی منطقه به مردم نه تنها به حفاظت آثار موجود در منطقه کمک میکند، بلکه سبب استحکام هویّت فرهنگی آنها شده و راه را برای
