بخشی از مقاله
چکیده
امروزه، با توجه به افزایش رو به رشد جمعیت، دستیابی به امنیت غذایی به یکی از مهمترین چالشهای جوامع تبدیل شده است. این امر سبب استفاده بیرویه از نهادههای شیمیایی بهمنظور افزایش عملکرد و بروز پیامدهای زیست محیطی و بهداشتی بسیاری شده است. لذا، در امر تولید محصولات کشاورزی، در کنار کمیت، توجه به مبحث کیفیت و استفاده کمتر از نهادههای شیمیایی نیز ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
بهمنظور دستیابی به یک کشاورزی پایدار، بایستی استفاده از نهادههای تجدیدپذیر توسعه یابد و با توجه به مشکلات ناشی از مصرف کودهای شیمیایی، کودهای زیستی میتوانند بهعنوان مکمل و یا جایگزینی برای این کودها مورد توجه قرار گیرند.
بهبود جذب عناصر غذایی، خصوصیات کیفی و کمی محصولات زراعی، بهبود وضعیت خاک و کاهش قابل توجه آلودگی محیط زیستی از جمله مزایای کودهای زیستی هستند. اما علیرغم مزایای فراوان این کودها، در کشور چالشها و مشکلاتی در ابعاد تحقیق و توسعه، تولید، بازاریابی و در نهایت مصرف توسط بهرهبرداران وجود دارد که مجموعه این عوامل سبب گردیده تا این کودها با اقبال مناسبی روبهرو نبوده و نتواند نقش خود را در تولید محصولات سالم و حفاظت از محیط زیست ایفا نماید. لذا با توجه به ضرورت مصرف کودهای زیستی در کشور، در مقاله حاضر تلاش شده است تا ضمن بررسی مهمترین چالشها و مشکلات، راهکارهایی در جهت ترویج کودهای زیستی ارائه گردد.
-1 مقدمه
با توجه به پیش بینی افزایش جمعیت جهان تا سال 2030 به 9 میلیارد نفر، نیاز به مواد غذایی همچنان افزایش خواهد یافت. از سوی دیگر، زمینهای کشاورزی روز به روز کمیابتر و از نظر کیفیت فقیرتر میشوند
در کنار این افزایش جمعیت، افزایش ثروت و قدرت خرید بالاتر، افزایش تقاضا برای مواد غذایی را تشدید خواهد کرد و باید تولید غذا تا سال 2050 در سراسر جهان دو برابر شود
بنابراین تضمین امنیت غذایی برای چنین جمعیتی یکی از چالش های جهانی است که با وجود برخی عواملی مانند تغییر اقلیم دشوارتر نیز خواهد شد
در دهههای پیشرو، فشار فزایندهای بر نظام تولید غذای جهانی وارد خواهد آمد و تأمین امنیت غذایی برای جمعیت رو به رشد جهان بدون تأثیر منفی بر امنیت زیست محیطی، کشاورزی را به چالش خواهد کشاند. بههمین دلیل، در کشورهای در حال توسعه بزرگترین چالش قرن بیست و یکم، تولید و تأمین نیازهای پایه بهویژه غذا برای مصرف انسان از اراضی کشاورزی محدود و در دسترس، بدون تخریب منابع آب و خاک و استفاده حداقلی از نهادههای کشاورزی است که با توجه به شرایط موجود، امری بسیار مشکل و پیچیده بهنظر می رسد. بنابراین، یکی از مهمترین راههای تأمین غذا افزایش بهرهوری است که از جمله راهکارهای مهم در این زمینه، استفاده از کودهای شیمیایی جهت پاسخگویی به نیازهای غذایی رو به افزایش در کشاورزی متعارف است
اما با وجود نقش حیاتی کودهای شیمیایی در کشاورزی، استفاده از این کودها دارای محدودیت هایی چون: گران بودن - Bodake et al., 2009 - ، کاهش حاصلخیزی خاک ، افزایش خاصیت اسیدی یا قلیایی خاک، نابودی میکرو ارگانیسمها و حشرات مفید، مستعد شدن محصول برای ابتلا به بیماریهای مختلف و نگرانیهای زیست محیطی بهویژه آلودگی خاک و آبهای زیرزمینی است. بنابراین استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی نهتنها میتواند باعث تأثیر زیستمحیطی پیش بینی نشده شود بلکه از نظر تولیدی نیز این کودها گرانقیمت بوده و تأثیرات زیانباری بر ساختمان، ترکیب میکروبی و دیگر ویژگی های خاک بر جای میگذارد. علاوه بر این، کارآیی مصرف کودهای شیمیایی هماکنون از لحاظ نظری به بالاترین سطح خود رسیده است، یعنی استفاده بیشتر از این کودها به سختی میتواند عملکرد را افزایش دهد
حتی در برههای از زمان مصرف بیرویه برخی انواع کودهای شیمیایی بهدلیل بر هم زدن تعادل عناصر غذایی باعث کاهش محصولات شده است
مصرف جهانیکودها در خلال پنج دهه گذشته تقریباً چهار برابر و برای نیتروژن هفت برابر بوده است بنابراین روند آسیبهای کودهای شیمایی فزاینده خواهد بود و این مسأله ضرورت کاهش مصرف آنرا بیش از پیش نشان میدهد.
از طرفی، امروزه در سطح بینالمللی در کنار ضرورت افزایش کمی تولید مواد غذایی، مبحث کیفیت نیز بهصورت جدی مورد توجه قرار گرفته است ؛ زیرا عملیات کشاورزی کنونی عمدتاً بر مصرف بیرویه نهاده های شیمیایی وابسته است
در این راستا، بسیاری از تحقیقات نشان داده است که کشاورزی متداول با کاربرد بیرویه این نهادهها خسارات جبرانناپذیری را بر سلامتی انسانها وارد میسازند
گسترش بیماریهای متعدد، در نتیجه مصرف بیرویه نهاده های شیمایی باعث اهمیت یافتن توجه به غذاهای سالم در بین مصرفکنندگان شده است
در شرایط حاضر، مصرفکنندگان نگرانی بیشتری نسبت به سلامت، کیفیت و ارزش تغذیهای مواد غذایی تولید و عرضه شده در جامعه دارند و بخش قابل توجهی از آنان از اثرات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی تصمیمات خود در خرید مواد غذایی آگاهی یافته اند
گرایش و نیاز به مصرف مواد غذایی سالم و محصولات ارگانیک بیشتر از گذشته مورد توجه مردم قرار گرفته است بهطوریکه در دهه حاضر تقاضا برای محصولات ارگانیک افزایش یافته است. در حالی که پیش از این، تولید و مصرف محصولات ارگانیک بیشتر در کشورهای توسعهیافته از جایگاه و محبوبیت لازم برخوردار بود، هم اکنون در کشورهای در حال توسعه نیز این محصولات بهطور فزایندهای در حال گسترش است
بهطور کلی، در سالهای اخیر، نگرانیهای جهانی در خصوص اثرات جانبی برخی از فعالیتهای کشاورزی به محیط زیست و جامعه سبب شده تا نظامهای کشاورزی مدرن مورد انتقاد شدید قرار گیرد و یک اجماع جهانی در خصوص استقرار نوعی نظام کشاورزی در جهت افزایش بهره وری و حفاظت از محیط زیست بهطور همزمان حاصل شود .این امر منجر به افزایش اهمیت مفهوم پایداری در بخش کشاورزی شده است
بهطور کلی نوآوری در بخش کشاورزی میتواند در دستیابی به افزایش تولید و حفاظت محیط زیست بهطور همزمان نقش داشته باشد. بهعبارت دیگر، نوآوری مستمر برای دستیابی به فشرده سازی پایدار کشاورزی یعنی جایی که عملیات کشاورزی نوآورانه نقشی کلیدی دارد؛ ضروری است. بهعبارت دیگر، ضروری است که بهرهوری کشاورزی بهمنظور تامین نیاز غذایی جمعیت جهان بهطور معنیداری افزایش یابد و همزمان مسائل زیست محیطی و سلامت غذا نیز مورد توجه قرار گیرد. نوآوری کشاورزی می تواند در دستیابی همزمان این دو هدف یعنی افزایش تولید و حفظ محیط زیست موثر باشد
-2 کودهای زیستی، راهکاری برای کاهش مصرف کودهای شیمیایی
بهبود نگرش نسبت به مسایل محیط زیست و در نظر گرفتن آن بهعنوان یکی از سرمایههای ملی، منجر به استفاده از فناوری زیستی در راستای توسعه پایدار شده است
در این زمینه نیز با توجه به ضرورت توجه توأم به افزایش عملکرد و حفظ پایداری، یکی از راهبردهای اساسی بهمنظور کاهش وابستگی به کودهای شیمایی، بهکارگیری فناوریهای جایگزین و پایدارتر است که یکی از مهمترین آنها، استفاده از کودهای زیستی است
برای رسیدن به یک کشاورزی پایدار، میبایست استفاده از نهادههای تجدیدپذیر توسعه یابد؛ بهطوریکه این نهادهها بیشترین مزایای بومشناختی و کمترین خطرات محیط زیستی را داشته باشند . - Savita, 2007 - با توجه به مشکلات ناشی از مصرف کودهای شیمیایی، کودهای زیستی میتوانند بهعنوان مکمل و یا جایگزینی برای این کودها مورد توجه قرار گیرند
به عبارت دیگر، دستکم، مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه با بهرهگیری از این کودها و دیگر نهادههای طبیعی، می تواند مورد توجه قرار گیرد
کوهای زیستی بهسبب ظرفیت گسترده آنها در بهبود باروری خاک، افزایش محصولات کشاورزی پایدار و امنیت غذایی از جمله جایگزینهای کودهای شیمایی بهشمار میرود و رهیافتی دوستدار محیط زیست برای کشاورزی پایدار تلقی میشوند
-3 مفهوم کودهای زیستی و مزایای آن
اصطلاح کودهای زیستی منحصراً به مواد آلی حاصل از کودهای دامی، بقایای گیاهی، کود سبز و غیره اطلاق نمیشود، در حقیقت کودهای زیستی شامل انواع مختلف میکروارگانیسمهای آزادزی، همیار، همزیست و مواد حاصل از فعالیت آنها است که طی فرایندهای بیولوژیک توانایی تبدیل عناصر غذایی اصلی را از حالت غیرقابل دسترس بهشکل قابل دسترس دارند و منجر به توسعه بهتر سیستم ریشهای میگردند
کودهای زیستی علاوه بر افزایش فراهمی عناصر معدنی خاک، از طریق تثبیت زیستی نیتروژن، مهار عوامل بیماریزا و تولید مواد تنظیمکننده رشد گیاه، عملکرد گیاهان را بهبود میبخشند . علاوه بر این، استفاده از کودهای زیستی باعث افزایش جذب عناصر غذایی مثل فسفر، ازت و برخی عناصر ریزمغذی، افزایش جذب آب، تولید هورمونهای گیاهی، کاهش تأثیر منفی تنشهای محیطی، تاثیر مثبت بر روی برخی میکروارگانیسمهای خاکزی، بهبود خصوصیات کیفی و کمی محصولات زراعی ، مبارزه با انواع آفات و بیماریها ، بهبود ساختار و بافت خاک و ظرفیت نگهداری آب در آن، کاهش قابل توجه آلودگی محیط زیستی، بهبود سلامت بوم زراعی ، بهبود رشد گیاه، و محصول و کاهش هزینهها ، رعایت بهداشت مواد غذایی و ایمنی محیط زیست و بهرهوری و پایداری تولید میشود.
-4 چالشهای پیش روی مصرف کودهای زیستی
صرفنظر از اهمیت کودهای زیستی و نقش آنها در افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی، مقوله پذیرش و بهکارگیری این کودها در بخش کشاورزی حائز اهمیت است. بررسیها نشان میدهد که بهطور کلی نوآوریهای مختلفی که با هدف کاهش اثرات زیست محیطی در بخش کود در دهه های اخیر ارائه شدهاند پذیرش موفقی در بازار نداشته اند و سهم بالایی در بازار پیدا نکرده اند
