مقاله توسعه پایدار کشاورزی از بعد زیست محیطی : چالش ها و ارائه راهکارها

بخشی از مقاله

چکیده

اکنون که بیش از سه دهه از توجه جهانی به موضوع محیط زیست میگذرد، کشاورزی پایدار به منظور حفاظت از منابع پایه تولیدی - آب، خاک و هوا - که از محور های اصلی توسعه پایدار کشاورزی است به دنبال رفع کاستیهای زیست محیطی بوده است. استفاده بیش از حد از سموم شیمیایی و وقوع بلایای طبیعی تهدیدی جدی برای آلودهسازی خاک و منابع آبهای سطحی و زیرزمینی میباشد و در بخش کشاورزی این تغییرات، تعادلهای زیست محیطی را به تدریج بر هم میزند و پیامدهای خطرناکی مانند از بین رفتن گونههای گیاهی و جانوری و فرسایش زمین را در پی دارد. بنابراین، این مقاله به دنبال تشریح چالشهای موجود و ارائه راهکارهای مرتبط با مسائل پایداری کشاورزی است که بکارگیری شیوههای آموزشی و توسعه سازمانهای محلی با افزایش روحیه تعامل، تحمل مشارکت گروهی و افزایش اعتماد به نفس از جمله راهکارهای مثبت در این زمینه میباشد.

کلیدواژهها: چالشزیستمحیطی، توسعه پایدار روستایی، پایداری کشاورزی

1.    مقدمه

توسعه پایدار روستایی، در تغییر و تحولات نظری کلان در حوزه ی علوم اجتماعی در طول دهههای اخیر بویژه بعد از دهه 1970 ریشه دارد.[11] از عوامل طرح گسترده توسعه پایدار روستایی و رها کردن مباحث توسعه روستایی متعارف، امتداد تاریخی آن با مباحث عمومی محیطگرایی و توسعه پایدار است که این دو حوزه نظری به دلیل اشتراکات فراوان مفهومی، با هم آمیختند و پارادایمی به نام توسعه پایدار روستایی را تشکیل دادند که در آن بر سازوکار درونی، بومی و مردم محور تاکید می شود.[10]به عنوان پیش ذهن اولیه گفته می شود که پسوند"پایدار" زمانی به صورت مشخصه توسعه پایدار روستایی به کار می رود که با محیط گرایی 1و رویکرد زیست محیطی به توسعه آمیخته شود. رابطه توسعه پایدار و محیط زیست، یک رابطه دو طرفه است و غفلت از محیط زیست، مانع دستیابی به اهداف توسعه می شود.

توسعه پایدار، یعنی توسعه ای که از نظر زیست محیطی غیر مخرب، از نظر فنی مناسب، از نظر اقتصادی ماندگار و از نظر اجتماعی قابل پذیرش باشد.[10]طبق برنامه توسعه سازمان ملل متحد - 1994 - 2، تلاش های مربوط به کشاورزی و توسعه پایدا ر روستایی، حول سه محور اساسی امنیت غذایی، ایجاد اشتغال و درآمد در مناطق روستایی به منظور ریشه کن نمودن فقر و حفظ منابع طبیعی و محیط زیست قرار دارد. انسان با تخریب و تضعیف ساختمان خاک از طریق روش های نادرست کشت و زرع مانند استفاده بیش از حد از سموم و آفت کش ها، زمینه آلودگی منابع تولیدی پایه را فرهم ساخته است. آدمی با تغییر چهره طبیعت از رهگذر کشت و زرع و مصرف بی رویه نهاده های کشاورزی در راستای بر آوردن طمع ورزی های خویش می باشد. .این امر در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته مصداق بارز تری دارد، زیرا افزایش انفجار گونه جمعیت در این کشورها، اقداماتی را برای تولید هر چه بیشتر به دنبال داشته که به قیمت از بین رفتن روابط دیرینه همزیستی در طبیعت تمام شده است.

فشارهای ناشی از افزایش تقاضا و احساس نیاز به دسترسی هر چه سریعتر به نتایج مورد نظر، جامعه بشری را بر آن داشته است تا تمامی منابع و امکانات خود را بدون نظر گرفتن قوانین حاکم بر طبیعت، در راستای بهره برداری و تولید هر چه بیشتر به کار گیرد.[7] سالانه دو میلیون پانصد هزارتن سم در جهان مصرف م شود که سهم هر فرد حدود نیم کیلوگرم است. هر فرد سالانه به طور متوسط 5/4 کیلو نیترات و 5/1 کیلو مواد شیمیایی وارد بدن خود می کند. سالانه بیست و دو میلیون نفر بر اثر تجمع باقیمانده مواد شیمیایی در محصولات کشاورزی و یا تماس مستقیم با مواد شیمیایی در مزارع و خانه دچار مرگ، سرطان، بیماری های مزمن، مسمومیت، عوارض پوستی، مشکلات عصبی و .. می شوند. بنابر موارد فوق می توان گفت که میزان باقیمانده سموم در محصولات از حد مجاز بیشتر است.[7] در ادامه ما به بررسی برخی از چالش های زیست محیطی که حاصل فعالیت های انسانی و مخاطرات محیطی است و پایداری کشاورزی و محیط زیست را مورد هدف قرار داده است پرداخته   30 mm    و به دنبال ارائه راهکارهایی سازنده برای مقابله با این چالش ها می باشیم.    25 mm    

 2.    آلودگی منابع پایه تولیدی کشاورزی

آلودگی عبارت است از هر گونه تغییر در ویژگیهای اجزاء تشکیل دهنده محیط، بطوریکه استفاده قبلی از آنها ناممکن گردد و منافع و حیات موجودات را به مخاطره اندازد. امروزه در کشاورزی مسئله آلودگی آب، خاک و هوا بسیار با اهمیت است. آلوده شدن این منابع یا از طریق صنعت و یا از طریق مواد مورد استعمال در بخش کشاورزی که شامل انواع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات و علفکشها است، صورت می گیرد.[1] لازم به ذکر است که در مقاله حاضر نیز هدف ما بیشتر پرداختن به نحوه ایجاد این آلودگی ها از طریق مواد مورد استعمال در بخش کشاورزی می باشد.

.1-2    آلودگی آب    

آلودگی آب تغییر مواد محلول یا معلق یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی آب است به طوری که آن را برای مصرفی که برای آن مقرر شده است مضر یا غیر مفید سازد. مواد آلوده کننده آب عبارت است از هر نوع مواد یا عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک که باعث آلودگی آب یا افزایش آن می گردد. آلودگی محیط زیست یک مسئله مهم جهانی است و زمانی که عوامل آلاینده آب ذکر می شوند، عامل کشاورزی در صدر قرار دارد که مرتبا" در حال شدت گرفتن است. دانسته های موجود نشان می دهد که فعالیت های کشاورزی عامل اصلی تقلیل کیفیت آب است که عموما از طریق ریختن چندین گونه مواد مختلف به درون آب رخ می دهد که از جمله آنها رسوبات، آفت کش ها، ادرار حیوانات، کودها و دیگر مواد آلی و معدنی است. آلودگی ها بسیار متنوع اند و از منابع مختلف و به راه های گوناگون وارد آب می شوند..

برخی از مهمترین مواد آلوده کننده آب ها ی سطحی و زیر زمینی سموم کشاورزی می باشند که در ادامه به آنها اشاره خواهیم نمود. بسیاری از این مواد آلاینده از رواناب سطحی و نفوذ گسترده به درون آب های سطحی و زیرزمینی منتقل می گردند.[3] که از جمله این منابع آلودگی عبارتند از: - آبیاری و شستسوی خاک:در آبیاری مزارع بسیار اتفاق می افتد که بیش از اندازه آب به مزرعه وارد می کنند و مقداری آب از آن خارج می شود و راهی رودخانه یا سایر منابع آب می گردد. این گونه آب ها، چون مقداری از مواد خاک را می شویند و با خود می برند، می توانند باعث آلودگی منابع آب گردند. همچنین آب مازاد آبیاری در منابع سطحی مانند رودخانه و دریاچه تغییراتی را ایجاد می کند.[3]

-کاربرد آفت کش ها:آفت کشها موادی هستند که در کشاورزی به عنوان حشره کش برای از بین بردن حشرات و بند پایان ،یا به عنوان علف کش برای مبارزه با گیاهان هرز به کار می روند. اغلب این مواد برای انسان و سایر حیوانات خونگرم سمی اند. در اثر کاربرد تکنولوژی جدید در کشاورزی، استفاده از این مواد به منظور برداشت محصول بیشتر رو به فزونی گذاشته است. استفاده وسیع، گاهی بی رویه ازآفت کش ها سبب آلودگی خاک و ورود مقادیر زیادی از این سموم در منابع آب می گردد. با وجود اثرات زیانبار این نوع آلودگی بر ماهی ها و سایر جانداران آبزی و انسان، تا کنون در بسیاری از مناطق دنیا آلودگی روز افزون محیط زیست به این سموم نادیده گرفته شده است.[3]

-کاربرد کودهای شیمیایی:کودهای شیمیایی ترکیبات معدنی و مغذی مورد نیاز رشد و باروری گیاهان کشاورزی اند که به منظور به دست آوردن محصول بهتر و بیشتر به خاک داده می شوند. اهم این ترکیبات عبارتند از نیترات ها ، فسفات ها و کربنات پتاسیم.[3]از آنجا که قابلیت حل کودهای شیمیایی در آب زیاد است، پس از آبیاری زمین این ترکیبات حل می شوند و مقداری از آن ها با آب مازاد آبیاری از مزارع خارج می شود. بنابراین آب مازاد آبیاری زمین هایی که به آن ها کود شیمیایی داده شده است محتوی مقدار قابل توجهی نیترات و فسفات و کربنات پتاسیم است . با خروج این آب های آلوده از مزارع و پیوستن آن ها به منابع آب سطحی مانند رودخانه ها و نهرها ، آلودگی در محیط انتشار می یابد. با ورود مداوم رودخانه های آلوده به دریاچه ها و دریاها، غلظت این مواد در منابع آب رو به افزایش می گذارد. همچنین به علت محلول بودن این ترکیبات در آب، آلودگی می تواند همراه آب به اعماق زمین نفوذ کند و حتی سبب آلودگی منابع آب زیرزمینی گردد.[3]

بسیاری از کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و کانادا از سال 1980، تمامی کوشش ها، پژوهش ها، کنترل ها و نظارت های خود را معطوف به حفظ ارتقای کیفیت آب کشورشان نموده اند. حفظ و بهبود کیفیت آب، فرایندی است که قابل تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرای تصمیم ها می باشد که نه تنها زمان بر است بلکه هزینه بر هم می باشد. و پیامدهای مثبت ناشی از آن فرایند به سرعت خود را نشان نمی دهد: لذا مسئولان و تصمیم گیرندگان این سرزمین نباید به آن به عنوان یک پروژه "کوتاه مدت" نگاه نمایند.[2]

.2-2  آلودگی خاک

خاک سطحی ترین پوسته جامد زمین است. خاکها در پیدایش و تداوم حیات نقش دارند و قرن ها طول کشبده است تا گیاهان خود را با ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک وفق بدهند. برای تشکیل خاک به ضخامت 1 سانتیمتر حدود 500 تا 800 سال زمان لازم است و اگر یک زمین زراعتی احتیاج به 25 سانتیمتر ضخامت خاک داشته باشد به حدود 20 هزار سال کار مداوم طبیعت نیاز است.[5] داکانی - - 1388 عامل آلوده شدن خاک را دو طریق زیر می داند:

-از طریق صنعت - دود کارخانجات و وسایل نقلیه، فاضلاب ها و زباله ها و... -

- از طریق مواد مورد استفاده در کشاورزی که شامل انواع انواع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات و علف کش ها است. آلودگی خاک ناشی از بکارگیری کودهای شیمیایی از طریق تغییر در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی و بالاخره بیولوژیکی است. کودهای معدنی در تغییر غلظت املاح، تغییر PH و ایجاد مسمومیت و کاهش در عناصر جزئی خاک دخالت می کند.

.3-2   آلودگی هوا

ایجاد آلودگی هوای ناشی از بکارگیری کودهای شیمیایی و آفتکشها در مقایسه با آلودگی آب و خاک که در تماس مستقیم با منبع آلوده کننده قرار دارند ناچیز میباشد. بطور طبیعی منابع مختلف آلودگی هوا به چند شاخه تقسیم میشود. مانند منابع شهری و صنعتی، منابع کشاورزی و روستایی و انتشارات طبیعی که در اینجا ما به ذکر برخی از منابع آلوده کننده که در اثر فعالیت های کشاورزی و روستایی است، می پردازیم. که شامل موارد زیر میباشند:[5]

-انتشار اکسیدهای نیتروژون حاصل از فعالیت میکرو زیستی در سطح زمین های کشاورزی حاصلخیز شده با کودهای دارای نیترات و فسفات

-    سم پاشی و کاربرد آفت کش ها با استفاده از هواپیما بر روی زمین های کشاورزی که سبب انتشار مواد آلاینده در هوا می شود.

-    نابودی زباله ها و مواد زائد زبالههای کشاورزی و حیوانی نابود شده آمونیاک، متان و بخارات زیان آور را در جو آزاد میکند.[5]

.4-2   تغییرات جوی محیط

انسان در پنجاه سال اخیر،اکوسیستم ها را سریع تر و بسیار گسترده تر از تمام ادوار گذشته تغییر داده است تا به تقاضای در حال رشد غذا، آب آشامیدنی و... پاسخ گوید. در حال حاضر یکی از دلایل اساسی بالا بودن تلفات ناشی از مخاطرات طبیعی در کشور، نحوه مدیریت بلایای طبیعی است. به عبارت دیگر مدیریت مخاطرات طبیعی در کشور ما تا کنون در امر پیشگیری و در امداد و نجات از توانایی کافی برخوردار نبوده است.[4] ارائه یک تعریف دقیق و جامع از مخاطرات طبیعی چندان ساده نیست.در برخی فرهنگ های جغرافیایی مخاطرات طبیعی و محیطی با مفهوم مشابه چنین تعریف یا توصیف شده اند: حادثه یا واقعه طبیعی که سکونتگاههای انسان،ساختمانهای ساخته دست انسان نظیر جادهها و سدها،فعالیتهای اقتصادی وی مانند کشاورزی،معدنکاری و ...را تهدید یا عملا موجب خسارت رساندن و نابودی آنها میشود.[12]

کتز و برتون - 1964 - 1 مخاطرات طبیعی را به عنوان عناصری از محیططبیعی که برای انسان خطرناک - مضر - بوده و از نیروهای خارجی منشاء می گیرند، تعریف کرده اند.[13] وقایع طبیعی می تواند بلایای طبیعی زیادی را موجب شوند. بعضی از این بلایا که طبیعی بنظر می رسند عامل ایجاد آن ها خود انسان ها می باشند. به عنوان مثال با نابودی بخشهایی از طبیعت مانند جنگلها و یا بکار بردن بیرویه نهادهها موجبات فرسایش خاک و آلودگی آب را فراهم و در حقیقت سدهایی را که باعث محافظت ما از سونامی، خشکسالی، زمین لرزه و یا وقایع دیگر می شوند، از بین برده ایم.[9] در راستای مدیریت این چالش ها امروزه در کشاورزی جهان، مقوله کشاورزی پایدار بعنوان یک راهبرد حیاتی مطرح شده است. امروزه در ادبیات کشاورزی