بخشی از مقاله
چکیده
تشریفات سیاسی، مجموعه آدابی است که رعایت آن، نشاندهنده اهمیّت کشورها و نزاکت شخصیّتها در مناسبات سیاسی است و به عنوان یک ضرورت برای تأمین منافع ملّی انجام میگیرد و به دو دسته داخلی و خارجی یا دیپلماتیک تقسیم میشود. تاریخ بیهقی به عنوان یک متن تاریخی - سیاسی، بسیاری از تشریفات سیاسی دوره غزنویان را در خود جای داده استغزنویان. به شدّت مقیّد به برگزاری تشریفات داخلی و خارجی - دیپلماتیک - به منظور کسب حمایت، مشروعیت مذهبی و سیاسی، اظهار عظمت، قدرت و ثروت، ارضای کمبودهای شخصیّتی و نژادی بودند، لیکن تأمین هزینه تشریفات از طریق وضع مالیاتهای سنگین، فقر اقتصادی و رواج فساد اداری و دیوانی را نیز در پی داشت.
از این رو، برگزاری پارهای از تشریفات، مثل بار دیپلماتیک، به روش غزنویان بایسته نبوده استاز. طرف دیگر، اگرچه آنان در انتصاب مقامات، بیش از حد مقیّد به برگزاری تشریفات بودند، اما به هنگام عزل به خصوص به سبب خشم سلطان، ظالمانهترین رفتار را به کار میبستند؛ به طوری که عزل یک صاحب منصب، نه برابر با مرگ سیاسی که برابر با محرومیت از حیات طبیعی و حقوق شهروندی بود و نهایتاً مرگ خاموش او را در پی داشت. غزنویان با این رفتارها به مرور اسباب نابودی خود را فراهم میکردند.
.1 درآمد
هرمتنی در گفتگو با دیگری است و به خصوص متون تاریخی اساساً به قصد گفتگو با دیگران نوشته میشوند و اگر در دوران فرمانروایی دولت ها و با مساعدت آن ها نگارش یافته باشند، آنان را چنان که خود میخواهند معرفی می نمایند، نه چنان که خود بودند؛ زیرا تاریخ نگاری بازتابِ بینش و نگرش اجتماعی و فرهنگی جامعه - رضوی، - 6 :1385 و »در یک معنا امری انتزاعی و ذهنی استمورّخ. میاندیشد که چگونه و برای چه منظوری روایتی تاریخی را برگزیند و با توجه به اهدافش آن را بنویسد - «حاجی بابایی،. - 21 :1391 از این رو، غالب آثار تاریخی در بیان حوادث به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به ارزشگذاری حکومت ها میپردازند و از این منظر نقش تعیین کنندهای دارند. در سده چهارم با تکوین سلسلههایی مانند سامانیان، تاریخ نگاری ایرانی نضج گرفت و مورّخان، هم زبان فارسی را برای نگارش برگزیدند و هم تا حد زیادی تاریخ نگاری سلسلهای را جایگزین تاریخ نگاری عمومی عربی کردند.
مهمترین مشخصهتاریخ نگاری ایرانی پیوند تاریخ و ادبیّات بود و تاریخ نگار بیشتر یک ادیب-مورّخ بود. ادیبانی که بیشتر دبیران دیوان رسایل به شمار می آمدند و نمونه شاخص آن ها ابوالفضل بیهقی بود - خلیفه،. - 20 :1392 بیهقی توانسته مؤلّفههای تأثیرگذار در ایجاد یک اثر ادبی را از یک سو و نگارش یک سند تاریخی معتبر را از سوی دیگر، به شکلی مناسب در کنار یکدیگر، و به بیان دقیق تر، در دل یکدیگر قرار دهد و مهم تر آنکه این کار را به گونهای به سامان رسانیده که وجه ادبی اثرشکمترین آسیب را به اعتبار و سندیّت گزارش ها و تحلیل های تاریخی اش وارد آورد - هاشمی،. - 42 -41 :1389 بنابراین، آن چه هست این که تاریخ بیهقی یک متن سیاسی - تاریخی است و با مطالعه آن می توان به بسیاری از موضوعات سیاسی و رویکرد غزنویان نسبت به آن ها پی برد و بدین طریق ایدئولوژی حاکم بر کنشهای سیاسی غزنویان را ارزیابی کرد .
یکی از موضوعات قابل بررسی در تاریخ بیهقی، تشریفات سیاسی یا دیوانی است. تشریفات سیاسی در دوره غزنویان هم از کثرت برخوردار بودند و هم از اهمیّت. تا آن جا که آن ها را میتوان نوعی ویژه زبان سیاسیِ غیرکلامی به شمار آورد؛ زیرا سلاطین غزنوی به پشتوانه هر یک از انواع تشریفات در صدد انتقال مفاهیم و مقاصد مختلف به صورت نمادین بودند و تحلیل و بررسی هر یک از آن ها میتواند در شناخت اوضاع سیاسی- اجتماعی دوره غزنویان، فهم تاریخ بیهقی و درک مقصود بیهقی از ذکر آن ها نقش مؤثری داشته باشد. پژوهش حاضر در صدد پاسخ بدین پرسش است که: تشریفات سیاسی در تاریخ بیهقی کدامند و چه کارکردهایی دارند؟
.2 چارچوب مفهومی
.1-2 تشریفات
تشریفات واژه جمع و از مصدر تشریف و ریشه شرف، به معنای حفظ احترام افراد است و در »معنی ساده و عام، مجموعه آداب æ رسوم و سنن و اعمالی است که اساس آن بر ادب بوده و مردم در روابط خود آن ها را رعایت میکنند و نتیجه آن، برقراری تفاهم æ دوستی بین آنان است... تشریفات ممکن است قبیلهای، خانوادگی، مذهبی، ملّی، رسمی و بینالمللی یا دیپلماتیک باشد - «ذوالعین،. - 16-15 :1381 هر کشوری دارای آداب و رسوم خاصی است که بر اساس فرهنگ و شیوه زندگی مردم آن پیریزی میشود و با دیگر کشورها متفاوت است. امروزه برقراری ارتباط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نیز برگزاری آیینها و گردهمایی های مختلف منوط به رعایت تشریفات است و این امر در هر جامعهای رایج بوده و یکی از نشانههای تمدّن به شمار میآید.
چنان که گفتهاند تمدّن بدون تشریفات وجود ندارد - همان: . - 15 بهعنوان مثال، هنگامی که سرخ پوستان یک قبیله دور افتاده برای شکرگزاری به درگاه خداوند به دور آتش یا شکارهای خود میچرخند، در حال اجرای تشریفات مربوط به قوم خود هستند. تشریفات در ابعاد مختلف زندگی انسانها، از دین و اقتصاد گرفته تا خانواده و سیاست حضور دارد. باری، تشریفات - رسمی - را معادلِ کلمه پروتکل protocol دانسته و هدف از آن را ایجاد، حفظ و گسترش جایگاه، پایگاه، احترام، اعتبار و خوش نامی ذکر کرده اند و تمام سازمان ها سعی دارند در این زمینه، یعنی احترام و اعتبار جایگاه ویژهای کسب نمایند - یحیایی،. - 47 :1381
.2-2 تشریفات سیاسی
تشریفات سیاسی، مجموعه آداب و قوانینی است که رعایت آن نشان دهنداهمیّت و اعتبار کشورها و ادب و نزاکت شخصیتها در مناسبات سیاسی و در حقیقت یک ضرورت ملّی است. رعایت تشریفات به خصوص در روابط بین الملل نه تنها به معنای حفظ شأن وشخصیّت طرف مقابل، بلکه به منزلهاعتبار ملّی است و افراط و تفریط در آن، پیامدهای سیاسی چالشبرانگیز در سطح ملّی یا بین المللی را به همراه دارد.
رعایت آداب تشریفات سیاسی توسط نمایندگان و کارگزاران متناسب بامنافع ملّی، اعتقادات دینی، اصول فرهنگی، پیشینه تاریخی و مناسبات اجتماعی هر کشوری است و از ضرورتهای دنیای سیاست به شمار میآید. بر خلاف تصور عامه، تشریفات به معنای برگزاری جشنهای بزرگ، گردهمایی های مجلل همراه با هزینههای گزاف نیست بلکه به معنای گفتار، کردار و رفتاری است که نشان دهنده ادب، نزاکت، اعتبار و حرمت میزبان باشد. تشریفات سیاسی در تاریخ ایران همواره مرسوم و معمول بوده و متناسب با شرایط هر دوره، دچار تغییراتی میشده و صبغه آن دوره را میپذیرفته و لذا، در تحلیلهای سیاسی- اجتماعی، رویکردهای دولت ها و جایگاه و اعتبار آنها در میان ملّت ها را نشان می دهد. آثاری چون قابوس نامه، سیاستنامه، نصیحهالملوک، تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشا از چنین درونمایهای برخوردارند.
تشریفات سیاسی را میتوان به دو دسته تقسیم کرد:
- 1 تشریفات داخلی؛
- 2 تشریفات خارجی یا دیپلماتیک. تشریفات دیپلماتیک به دلیل برقراری ارتباط سیاسی با سایر ملل و تأثیر آن بر معادلات سیاسی داخلی و تعاملات اقتصادی و حتی فرهنگی از اهمیّت ویژهای برخوردار است.
.3 روش پژوهش
روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و واحد آن، مباحث مرتبط با تشریفات سیاسی در تاریخ بیهقی است. اطلاعات ارائه شده در این پژوهش، بر اساس مطالعهتوأم با تأمّل در عبارات و اتفاقات مذکور در تاریخ بیهقی است که پس از استخراج تشریفات سیاسی متعدد، مواردی که اهمیت بیشتر و کاربرد گستردهتری داشته، اساس توصیف و تحلیل قرار گرفته است. به دلیل این که کتابها و مقالات نگاشته شده در باره تشریفات، بسیار اندک بوده و در تاریخ بیهقی نیز پژوهشی در این باره انجام نگرفته، تحلیلهای ارائه شده، مبتنی بر دریافتها و استنباطهای نگارندگان است. در استناد به تاریخ بیهقی، نسخه ذیل مورد استفاده قرار گرفته:
-بیهقی، ابوالفضل محمّد بن حسین - - 1388، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، 3 ج، چ. سیزدهم، تهران: مهتاب.
.4 تشریفات سیاسی در تاریخ بیهقی
کاربرد تشریفات سیاسی در تاریخبیهقی فراوان است، مثلاً مراسم استقبال و بدرقه سلطان و هیئت همراه، مجالس معارفه و انتصاب وزرا و کارگزاران، مراسم اهدای خلعت و هدایا، مراسم ورود رسول خلیفه و... هر کدام، مستلزم تشریفات سیاسی خاصی بودند. گاهی این مجالس آن قدر با شکوه و پر زرق و برق برگزار میشدند که بیهقی و یا حاضران در مجلس مکرراً جمله »کس مانند آن یاد نداشت - «تاریخ بیهقی،1388، ج1و :2 صص 6، 37، 205، 405، - 643 و نظایر آن را برای اظهار شگفتی بر زبان می آوردند.
غزنویان یکی از راههای اظهار شکوه و عظمت، نمایش برتری خود بر سلسلههای پیشین، فخر فروشی بر دولتهای همسایه و تظاهر به قدرت و ثروت را در برگزاری همین مجالس و محافل توأم با تشریفاتِ گزاف می دانستند. صرف نظر از آثار سوء سیاسی، اجتماعی و فرهنگیِ این گونه تشریفات که اسباب زوال مشروعیت مذهبی و سیاسی شان را فراهم میساخت، چون سرمایه آنها با وضع مالیاتهای سنگین و از جیب رعیت تأمین میشد، پیامدهای ویرانگر فقر اقتصادی و رواج فساد اداری و دیوان سالاری را نیز با خود به همراه داشت. به نظر می رسد یکی از عوامل روان شناختی تشریفات و تجملات گزاف غزنویان که در تاریخ سیاسی کشورمان کم نظیر است، فرافکنی تمایلات سرکوب شدهتاریخی، و ارضای کمبودهای شخصیّتی و نژادی شان بود. به هر حال، تشریفات سیاسی در تاریخ بیهقی را میتوان در دو نوع داخلی و خارجی یا دیپلماتیک مورد بررسی قرار داد.
.1-4 تشریفات سیاسی داخلی
مراد از تشریفات سیاسی داخلی، کلیه رفتارهای مربوط به سیاستها و مناسبات داخلی و ملّی است. در ادامه، سه نوع از تشریفات سیاسی داخلی در تاریخ بیهقی مورد بررسی قرار میگیرد:
- 1 استقبال از سلطان؛
- 2 مراسم عزل و نصب مقامات؛
- 3 بار دادن.
.1-1-4 استقبال از سلطان
استقبال از سلطان و هیئت همراه او، از جمله تشریفات سیاسی مهم و چشمگیر در تاریخ بیهقی استاین. گونه مراسم معمولاً به هنگام بازدیدها، سفرهای سیاحتی یا جنگی سلاطین و نظایر آن برگزار میشد. در پارهای از موارد، استقبال از سلاطین و سایر مقامات، ماهیّت تکلیفی و جبری داشت و سلاطین، خود قبل از ورود به هر شهری، حاکمان و والیان را از ورودشان با خبر کرده، زمان ورود، دستور استقبال و آماده سازی شرایط میزبانی درخور سلطان را صادر می کردند - تاریخ بیهقی، ج 1و:3 صص30و . - 757 استقبال از شاهان هم در حوزه سیاست داخلی و هم خارجی، مفاهیم نمادین مختلفی داشت که عمدهترین آن مشروعیت بخشیدن به سلطنت و تبلیغ شکوه و جلال و قدرت و هیبت غزنویان بود، در حالی که ما در تاریخ پیش از غزنوی به استقبالهایی نظیر دوره غزنویان برخورد نمیکنیم. مراسم استقبال از سلاطین دارای دو مرحله و برنامه بود، مانند:
- 1 آذین بستن شهر؛
- 2 تجمع بزرگان و رعایا.
- 1 آذین بستن شهر
آذین بستن به میمنت ورود سلطان، از تشریفات خیره کننده سیاسی در تاریخ بیهقی است. هنگام ورود سلطان به شهر و یا عبور از آن، مسیر او را خوازه و قبّه میبستند و بدین ترتیب، ورودش را گرامی میداشتند: »و پس از گسیل کردن رسول، امیر از سپاهان حرکت کرد با نشاط و نصرت، پنج روز باقی مانده بود از جمادی الأخری بر طرف ری. چون به شهر ری رسید، مردمان آنجا خبر یافته بودند و تکلفی کرده و شهر را آذین بسته بودند، آذینی از حد و اندازه گذشته - «
