بخشی از مقاله
چکیده
با درنگی در متون کهن، میتوان به اطلاعات تازهاي دست یافت، که گویاي تصویرهاي مختلفی از ابعاد گوناگون جامعه و مردم است. تاریخ بیهقی به عنوان یکی از آبشخورهاي اصلی تاریخی- ادبی، منبع ارزندهاي در این زمینه است؛ به گونهاي که تقریباً همه جوانب زندگی حکومت تركنژاد غزنوي در آن آمده است. از جمله مسائلی که در متن حکومت غزنوي، حضور ملموسی دارد، بردگان و شیوة زندگی آنان است. تركنژاد بودن این حکومت، فتوحات محمود غزنوي در هندوستان و به تبع آن ازدیاد غلامان و کنیزان، بیانگر اهمیت بیش از پیش این مسأله است.
در نوشته حاضر کوشیدهایم با بهرهگیري از شیوة استقرایی و تأکید بر کتاب تاریخ بیهقی، جنبههاي مختلف زندگی غلامان و کنیزان را بازکاوي کنیم. حاصل پژوهش نشان میدهد، به دلیل غلام بودن مؤسس سلسله غزنوي و نگرش خاص حکمرانان و مناصب بزرگ دربار نسبت به این طبقه و همچنین عملکرد غلامان، کل حکومت غزنوي بستر مساعدي براي حضور پر رنگ و نقش پرتأثیر آنها است.
کلیدواژهها: تاریخ بیهقی، غلام، کنیز، غزنویان، نثر فارسی.
مقدمه
اگر بخواهیم پیشینهاي براي بردهبرداري بیابیم، به طور دقیق نمیتوانیم مشخص کنیم از چه هنگام این نظام سوء یا نظام ضروري، ظهور یافته است؛ اما با توجه به بعضی شواهد و قراین موجود که ساختار اجتماعی جوامع را نشان میدهد، بهتر است آغاز نظام بردهبرداري را دورهاي به حساب آورد که بشر از زندگی به شکل جمعی و اشتراکی فراتر رفت و کمکم داخل نظامی شد که مالکیت یکی از خصوصیات اصلی آن بود. دورهاي که دیگر خبري از زندگی اشتراکی، برابري، همکاري و زنسالاري نبود و زن مغلوب مرد شد و مرد قدرتمند از دسترنج زنان و مردان مغلوب براي پیشرفت و تعالی کاري خود استفاده میکرد.
تقریباً همه اقوام و جوامع دورهاي از بردگی را در تاریخ خود تجربه کردهاند و هیچ قوم یا ملتی نمیتواند منکر این امر شود. چنانکه تحقیقات نشان داده، استفاده از کنیز و غلام حتی قبل از تاریخ نیز در بینالنهرین و مصر متداول بوده است. در مورد اینکه نظام بردهداري ابتدا از کدام سرزمین شروع شد، نظر قاطعی وجود ندارد؛ چرا که این نظام در طول زمان و اندكاندك شکل گرفت؛ اما در مورد اینکه اولین حکومت بردهبردار کدام حکومت است، نظرها تقریباً یکسان است.
محققان، نظام کاهنی سومر را قدیمیترین حکومت بردهبرداري میدانند. پس از سومر، حکومتهاي دیگري مانند حکومت فراعنه مصر و بابلیان و آشوریان را نام میبرند بر اساس مدارك و شواهد موجود، قبل از ورود ایرانیان به این سرزمین، بردگی در آنجا رواج داشته است. آنان بردگان خود را از طریق جنگ و یا از طریق خرید از قبایل دیگر به دست میآوردند: آریاییها در ابتداي کوچ به ایران در سه طبقه جاي داشتند: الف. اشراف و حکومتگران ب. روحانیون، سپاهیان و بازرگانان ج. روستاییان، صحرانشینان و بردگان همچنین بردهداري در میان حکومتهاي ایرانی قبل از اسلام همچون ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی نیز وجود داشت.
براي مثال: بردهداري را باید شیوة غالب در روابط تولیدي اشکانیان شمرد، اگر چه هنوز به آن درجه از تکاملی که در دیگر کشورها دیده میشود، نرسیده بود. یا اینکه در دوران ساسانی »قوانین و حقوق مربوط به ارباب و برده شکلی مدونتر به خود گرفته و شمار بردگان نیز چه در دربار و چه در میان مردم عادي به نسبت دورههاي قبل تاریخ ایران زیادتر شد. در این دوره حتی شاهان بزرگی چون اردشیر، انوشیروان، بهرام گور، خسروپرویز و قباد نیز حرمسراهاي بزرگی براي خود ترتیب دادند.
دامنه این حرمسراها چنان وسیع بود که رقم کنیزان حرمسراي خسروپرویز را 3000 تا 12000 نفر ذکر کردهس اند همزمان با ظهور اسلام و حمله اعراب، حکومت مستبد ساسانی در هم پیچیده شد. ایرانیان با توجه به شعارهاي زیباي لشکریان اسلام، مقاومت چندانی در برابر آنان از خود نشان ندادند؛ حتی در بسیاري از شهرها، اسلام را با میل و رغبت پذیرفتند. با وجود این، پس از اینکه ایران به دست اعراب افتاد و آنان قدرتی در این سرزمین به دست آوردند، شعارها از یاد رفت و بردگی به شکلی تازه در دنیاي اسلام رواج پیدا کرد. بهزودي تعداد زیادي از اسراي ایرانی، آنگاه که این همه ظلم و تعدي را دیدند، به مقابله با این حرکت برخاستند.
ایرانیان تا قبل از به قدرت رسیدن عباسیان، همچنان در موقعیتی نابرابر در مقایسه با اعراب مسلمان قرار داشتند. در این مدت، اعراب آنان را موالی میخواندند و در هیچ شغل دولتی و مذهبی به کار نمیگرفتند. اعراب خود را بالاتر از موالی میدانستند و ننگ داشتند که با آنها نشست و برخاست داشته باشند؛ ولی پس از تثبیت قدرت عباسیان، سیل غلامان و کنیزان ترك از شرق ایران روانه سرزمینهاي اسلامی شد و بازارهاي بردهفروشی بغداد و اصفهان و بلخ پر شد از دختران و پسران ترك - خلیلاالله مقدم، خلفاي عباسی علاوه بر غلامان لشکري، کنیزان بسیاري نیز براي حرمسراي خود خریدند و با آنها همبستر شدند و از آنها صاحب بچههایی شدند؛ تا آنجا که مادر بسیاري از خلفا از همین کنیزان زرخرید بوده است.
در حکومت سامانی، روز به روز به نفوذ غلامان افزوده و محبوبیت و کارایی آنها بیشتر میشد؛ تا جایی که حتی معشوق نیز واقع میشدند. این غلامان در اثر این پیشوانهها به مقامات مهمی رسیدند؛ از جمله آلبتکین حاجب که پس از طی مدارج، توانست به امیري برسد و در سال 351 ه با استفاده از ضعف دولت سامانی و با کمک غلامان ترك، سلسله غزنوي را تشکیل دهد. کتاب تاریخ بیهقی که آیینه تمامنماي این حکومت است- در ابعاد مختلف به کم و کیف زندگی این طبقه پرداخته است.
در تلاش براي پیگیري پیشینه این جستار، کتاب یا مقالهايکه مستقیماً به این موضوع پرداخته باشد، وجود ندارد و هر چه هست، در لابهلاي کتبی از قبیل: »شاهدبازي در ادبیات فارسی تاریخ مستند ایران و جهان تاریخ تمدن اسلام تاریخ تمدن تاریخ اجتماعی ایران و... قرار دارد. کتابهایی همچون قابوسنامه، تاریخ بیهقی، تاریخ جهانگشا، تذکره الاولیاء و ...بهترین مرجع براي این پژوهش است.
مناطق بردهخیز
هر چند تقریباً در همه نقاط جهان، رسم بردگی حداقل براي دورهاي رایج بوده است، ولی در این میان بعضی از مناطق و حکومتهاي خاص مانند حبشه، زنگبار، ترکستان و هند، فروشنده و مناطقی دیگر مانند مصر، روم، ایران و بینالنهرین بیشتر خریدار بودهاند. در مناطق و ملل خریدار، اغلب دولتهاي قدرتمند حکومت میکردند و حال آن که مردمان مناطق بردهخیز عمدتاً دست نشانده و زیر سلطه دول بیگانه بودند.
ترکستان:عمدة مناطق و شهرهاي بردهخیز، مربوط به نژاد تركهاي شرق و شمال شرقی ایران است و این ترکان با زیبایی خاص خود که با ذوق زیباییشناسی ایرانیان سازگاري داشت و نیز مهارتها و تواناییهاي زیادي که داشتند، مورد توجه ایرانیان قرار گرفتند با توجه به آنچه گذشت و برخی ویژگیهاي حکومت غزنوي از جمله غلامبارگی حاکمان آن، کنیزان و غلامان ترك، در وهله اول به سبب زیبایی و در مرحله بعد به دلیل لیاقت زیاد و وفادارياي که در حق اربابان خود داشتند، به میزان وسیعی به خدمت گرفته میشدند.
