بخشی از مقاله
چکیده
تاریخ بیهقی کتابی است سرشار از آئین ها و آداب و رسوم مختلف که ما را در شناسایی فرهنگ و آداب مردم عصر غزنوی یاری میکند. یکی از صحنه هایی که در این کتاب فراوان به چشم خورد، صحنههای جنگ و رزم است؛ به طوری که با بررسی دقیق میتوان اکثر قریب به اتّفاق ابزارآلات جنگی و ویژگیها و نحوه کاربرد آنها را شناخت و به نحوه جنگها و اصول و آئین آنها به خوبی پیبرد. نگارنده در این مقاله که با عنوان » جنگ و جنگاوری در تاریخ بیهقی« و به روش تحلیلی و توصیفی انجام گرفته است، سعی دارد، عمدهترین و برجستهترین آئینهای جنگ و ابزار جنگاوری را در اثر ارزشمند تاریخ بیهقی بررسی نماید تا به این پرسش پاسخ دهد که نویسنده تاریخ بیهقی در نگارش اثر با ارزش خود تا چه اندازه از قواعد و آئینهای نظامی و جنگی بهره برده است؟ بررسیهای انجام شده نشان داد این اثر یکی از بهترین آثاری است که آئین جنگ و ابزار جنگاوری عصر غزنوی را به تصویر کشیده است.
واژههای کلیدی: جنگ،آئین جنگ، ابزار جنگی، تاریخ بیهقی
مقدمه:
آئینها آنگونه که ساختارگرایانی چون ولادیمیر پراپ در تفسیر قصهها بازگفتهاند تصویرگر قاموس و قاعدههاییست که زندگی را برمبنای باورها، ایدهها و آموزهها شکل میبخشد و نظم اجتماعی را ممکن میسازد. البته به نظر میرسد که در این برداشت نمیتوان صرفا وجه ایدئولوژیک آئین را غالب دانست و از این روی در ژرفنای آئین میتوان هستههای اعتقادی، اسطورهای و اندیشگی را بازشناخت و جهانبینیقومی را به قلّابتعمّق صید نمود - پراپ،1371، . - 16آئینهای هر ملتی سرشار از شگفتیها و زیباییهایی است که با کند وکاو میتوان به عجایب آنها پی برد این آئینها همراه با زندگی انسان بوجود آمده و رشد کرده است و با گذشت زمان آب و رنگ گرفته و از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است به طوری که گاه این آئینها هویت ملتی را تشکیل می دهند.
ملت ها با آئینها وآداب و رسوم و باورهای خاص فرهنگ و محیط خود پایدارند و به زندگی ادامه میدهند.در آثار گذشته ایران جسته و گریخته به جنبههای مختلف آئین ها توجه شده است. ادبیات کلاسیک فارسی، سرشار از داستان های عامیانه است و این داستانها منبع مهمی برای مطا لعه و تحقیق در زمینه آئینها و رسوم و فرهنگ مردم گذشته می باشد.آئینهای قوم ایرانی مجموعه باورها و سنت های مردمی است که از دیرباز آن را خلق کرده و در طول اعصار زنده و پابرجا گذاشته اند. آئینهای ملت ایران دارای ارزشها و نوآوریهای است که با جستجو آن می توان به عظمت آن پی برد. یکی از این آئین ها، آئین جنگ است.
متقدّمان در آثار خویش به طور مستقل به این موضوع توجهی نشان نداده اند، اما در بسیاری از آثار آنان مانند: مکتب تاریخی و ادبی، این آئینها بازتاب یافته است. در میان آثار ادبی، تاریخ بیهقی تألیف استاد بی نظیر،خواجه ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی دبیر است. کتاب او، اثر تاریخی و ادبی گرانسنگی است که »آئینه روشن عصر غزنوی است. نویسنده آن با باریک بینی و ژرفنگریِ بیشتر جلوه های زندگی اجتماعی را با خامه توانای خود بر دفتر ایام نقش بسته است. تاریخ بیهقی دربرگیرنده حوادث روزگار پادشاهی امیر مسعود، فرزند محمود غزنوی است.« - خطیب رهبر،1389، . - 23 تاریخ او بدلیل اینکه خود بیهقی در بیشتر صحنه هایش حضور داشته است بسیار موثق و قابل اعتماد است.نگارنده در این مقاله سعی خود را بر این نهاده است تا خصوصاً آئین جنگاوری و ابزار و سلاح های مورد استفاده در نبردها را، در این اثر گرانقدر، به تصویر بکشد.
اهمّیت تحقیق در آن است که مطالعه و تحقیق در زمینه آئین های مردم از اهمیت زیادی برخوردار است؛ زیرا باعث آشنایی بیشتر مردم با فرهنگ خودی و اصالت آن می شود. همچنین از آنجا که فرهنگ مردم هر ملت انعکاس ذوق و هنر و شیوه تفکر و خلق و خوی آن ملت است، موجب آشنایی افراد با اوضاع زمان و طرز زندگی و در نتیجه تحول و تکامل فکری و اجتماعی ملتها در دوره های مختلف می گردد نیز موجب حفظ ارزش ها و میراث کهن ملی می شود. پی بردن به آئین جنگ در »تاریخ بیهقی« به عنوان منبعی برای آشنایی مسائل نظامی و فنون جنگی ایران است که با مطالعه آن میتوان به اطلاعاتی فراوان و ارزشمندی در زمینه جنگ و جنگاوری، تکنیکهای نظامی و لشکرآرایی و ابزار جنگی مورد استفاده در عصر نویسنده-دوره غزنوی- پیبرد.
پیشینه تحقیق
در زمینه تاریخ بیهقی و آداب و رسوم تحقیقات بسیاری انجام گرفته است؛ ولی در زمینه آئین و رسوم جنگ و رزم تحقیقات چندانی صورت نگرفته است.برخی از تحقیقات انجام شده در این رمینه عبارتند از:دکتر میرجلالالدین کزازی در پژوهشی با عنوان »رزم یا بزم کدامیک؟« که در بهار 86 در مجله نامه انجمن به چاپ رسیده است، نشان داده است که ادب بزمی از ادب رزمی برآمده است. منصوره گرجی در مقاله ای با عنوان »آداب بزم و رزم درسمک عیار« که در سال 1391 در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی به چاپ رسیده است، آداب بزم و رزم را در داستان های بلند و عامیانه سمک عیار بررسی نموده است.
همچنین سیدمحسن مهرابی در مقاله ای با عنوان »آئین رزم در عصر غزنویان« که در سال 1385 در مجله حافظ به چاپ رسیده است پس از برشمردن رزمهای یاد شده در در این اثر، اشارات کوتاهی نیز به آداب و رسوم رزم در این دوره نموده است.همچنین میلاد جعفرپور و مهیار علوی مقدم در پژوهشی تحت عنوان » بررسی تطبیقی عناصر آیینی و جنگاوری در شاهنامه و سمک عیار« که در زمستان 1390 در مجله جستارهای ادبی به چاپ رسیده است آیین های جنگی و حماسی به کار رفته در این اثر را بررسی و مقایسه نموده اند.
آئین جنگ و جنگاوری
یکی از فرهنگ ها و رسومی که از دیرباز مورد توجه تاریخ نویسان بوده است توصیف و بیان جزییات آئین ها در صحنه ی جنگ ها و رزم ها است.به گونه ای که با بررسی دقیق می توان اکثر ابزارآلات جنگی و ویزگی های آنها و نحوه ی کاربرد آنها را شناخت و نحوه ی جنگ و اصول و آئین آن به خوبی از این آثار استخراج نمود.جنگ،غارت و خونریزی یکی از عوامل پربرگ کردن تاریخ بشریت است. هرچند بسیاری از این جنگ ها در پرباری تاریخ نقش بهسزایی ندارند؛ اما مسافران کاروان بشری، در سفری به طول تاریخ، همواره با آن دست به گریبان بودهاند. در تاریخ ایران نیز نمونه های بسیاری از جنگهای خانمانسوز و ویرانگر را شاهد بودهایم.از همان روزی که نیاکان آریایی ما که خود با جنگیدن و تاخت و تاز در نجد ایران سکونت یافتهاند تا امروز که تاریخی چند هزار ساله را مرور میکنیم هجومها و نثارهای فراوانی را در سراسر این سرزمین به تماشا نشستهایم.همسایگی با دنیای هند و عرب،قرار گرفتن در بین سرزمینهای آسیای مرکزی،آسیای صغیر و بین النهرین،سرنوشت این سرزمین را با جنگ و دفاع رقم میزند،سرزمینی که استاد زرینکوب به درستی آن را گذرگاه حوادث میخواند - زرین کوب,1380، . - 17
جنگ ها در تاریخ بیهقی
در دوره مسعود جنگ ها و درگیریهای فراوانی صورت گرفت که بزرگترین و طولانی ترین این درگیریها، نبرد با اغتشاشات ترکمانان سلجوقی بود. همچنین حمله به هنوستان نیز از دیگر نبردهای بزرگ مسعود بود که جنگهای داخلی چون جنگ ساکنان ری با آل بویه، فتح بخارا، حملهمسعود به آمل و جنگ احمد علی نوشتگین با اهل کرمان را به آن افزود.در عصر سامانیان،محمود بن سبکتکین به دنبال فرصتی بود تا قلمرو خود را وسعت دهد. این آرزو که مقارن افول خورشید سامانیان در ایران و با الحاق خراسان به حکومت او تحقق یافت،او را به عنوان یکی از حاکمان اصلی ایران معرفی کرد.
قرار گرفتن قلمرو او بین سرزمین هندوستان و حکومت های آل زیاد و آل بویه که ساکنان آنان را بیشتر از علویان و تشیع تشکیل میدادند، تایید و اعتماد خلیفه بغداد را نیز نسبت به او برانگیخت.سلطان محمود که با غزوات و کشورگشاییهای فراوان،اولین سلطان پس از اسلام ایران شناخته میشود،در ربیع الاول 421 در غزنه و در اثر بیماری سل درگذشت.پس از کشمکشی هفت ماهه بین دو پسر او محمد و مسعود، پسر بزرگش مسعود به تخت نشست و جانشین پدر شد.فرمانروایی مسعود، با اغتشاشهایی که حضور ترکمانان سلجوقی در نواحی سرخس و باورد پیش آورده بودند، مواجه بود. یک بار لشکری را که مسعود، به دفع آنها فرستاد، شکست سخت دادند.اما مسعود خراسان را در این اغتشاشها رها کرد و لشکر به هند کشید. سرکردگان سلجوقی با سلطان از در آشتی
