بخشی از مقاله
چکیده
ترس و اضطراب دو عامل طبیعی است که باعث می شود انسان در زندگی خود در مواجهه با خطرات از خود احتیاط نشان دهد تا در برخورد با آن خطرات متحمل خسارات جبران ناپذیر نگردد، با این حال شدت این عوامل نیز خود باعث بوجود آمدن مشکلات فردی و اجتماعی زیادی می گردد .در این پژوهش سعی شده است که گونه های مختلف ترس و اضطراب و عوامل ایجاد ان را چون توطئه های پدریان و پسریان ، فروگرفتن ها ، گماشتن جاسوس ، بی اعتمادی نسبت به آینده ، ترس از عقوبت ، مصادره ی اموال ، اتهام بی دین و مسائل اعتقادی هر کدام در اثر جاودانه و ارزشمند ابوالفضل بیهقی - تاریخ بیهقی - بررسی گردد تا بتوان تصویری از اوضاع اجتماعی و سیاسی عصر غزنوی به دست آورد .
تاریخ بیهقی آیینه تمام نمای عصر غزنوی است و بیهقی هم گزارشگر حقیقت آن می باشد روش تاریخ نویسی بیهقی بر پایه شیوه دقیق علمی ، حقیقت جویی ، بهره گرفتن از معیار خردمندی و رویدادها استوار شده است . بیهقی در سنجش نیک و بد رفتار شایست و ناشایست حاکمان روزگار هیچ واهمه ای از خود نشان نمی داد . تاریخ بیهقی تصنیفی است در تاریخ مثل هزاران کتاب تاریخی دیگر ولی پرسش این است که این مرد سالخورده و جهان دیده چه گفته است و چگونه نوشته شده است که بعد از گذشت سالها هنوز کسی در تاریخ نگاری این گونه مثال زدنی نشده است در واقع هر که در تاریخ قلم رانده و می داند سرانجام سخنش به تعصبی و تزیدی می کشد که بیهقی سخت از آن پرهیز می نمود . این اوج هنر وی است که توانسته تاریخی بنگارد که هیچ خواننده ای تاکنون وی را طعنی نزده است و نگفته است شرم باد این پیر را .
مقدمه
تاریخ مسعودی یا تاریخ بیهقی ، اثر بسیار گران سنگ ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی ، دبیر و تاریخ نگار چیره دست است . زبان شیرین و دلنشین او در توصیف گفتار و کردار شخصیت ها ما را به خود جذب می کند ، زیرا » وی تاریخ مفصل خود را در عین حقیقت پژوهی و نمایش حقایق به صورت رمانی بسیار گیرا و دلچسب نگاشته است . به طوری که وقتی کسی هر قسمت از آن را می خواند ، مثل آن است که داستانی را از نظر می گذراند و میل ندارد تا آن را به پایان نسانده از دست بنهد« - یادنامه بیهقی ، - 80 : 1374 شیوه نوینسده در این کتاب منحصر به فرد است . او با قلم موثر خود جان خواننده را می نوازد .
دوران سامانیان که با امرایی چون » نصر بن احمد« ، سردارانی چون ابومنصور عبدالرزاق توسی ، وزرایی چون بلعمی و جیهانی و شاعرانی همانند شهید بلخی و رودکی نامبردار و بلند آوازه شده است ، متاسفانه چنان زود در هم پیچیده شد که حکیم فرزانه توس از میانه عمر انحطاط آن را با چشمان خود می دید . از آن پس و تا یک سده بعدتر آنچه گذشت عبارت بود از : بر باد رفتن آن همه شکوه و افتخار به سبب شورش غلامان زرخرید سامانیان ، تشکیل دولتی نیرومند از غلامان غزنه ، پیدایش دولتی غریبه و نو رسیده در ماورالنهر با نام » آل افراسیاب« ، و در نتیجه بر باد رفتن عظمت فرهنگی سامانیان ، قربانی شدن فرزانگان و عاقبت اندیشان ایرانی به سبب کینه ها و بیگانه جویی ها ، فرصت یابی مجدد خلافت رسوایی عربی در دستگاه نو رسیدگان ترک ، مهجوری و نگرش ایرانی در لابلای اوراق کتابهای غبار گرفته ، و از آن بدتر جهانجویی هوشمندانه این نسل نو رسیده برای از میان برداشتن بقایای خاندانهای ایرانی تبار و فرهنگ مداری چون سامانیان و صفاریان و... ، و از آن پس درنده خویی و به جان یکدیگر افتادن و فروگیری بر کشیدگان و نوخاستگان و گماشتن مشرفان و جاسوسان بر یکدیگر بر همه مردم . پیداست که حاصل چنان دورانی جز بیمناکی و بی اتکایی و بدبینی ، و در نهایت همقدمی با فرهنگی متزلزل و بدفرجام نمی تواند بود ، که پدر از پسر بیمناک و در هراس باشد و پسر از پدر بدل و ناخشنود .
عامل اصلی نگارش این مقاله وجود ترس و هراس فراوان به دلایل مختلفی چون سیاست های بسته مسعود و گماشتن افراد برای جاسوسی و نظارت و انتقام گیری و ... در این تاریخ است که پیامدهای ناگواری را در این دوره پر اضطراب ، که شاید برای نخستین بار در دامن تاریخ ایران تجربه می شد ، رقم زده است ؛ پیامدهایی چون : رواج تزلزل و تزویر ، شناور شدن مفاهیم و معانی و شکستن حریم کلمات در ورطه استبداد ، بی بنیانی فکر و اندیشه و افتادن افکار در دامن ناامنی و ناسپاسی ، تا هر کسی تنها در اندیشه آن باشد که چگونه گلیم خویش را از توفان حوادث و کینه کشی های بد سرانجام بدربرد و از انبوه توطئه های سیاسی و اجتماعی حاکم به سلامت بگذرد . با این مقدمه جا دارد نخست مفاهیم ترس و اضطراب و انواع آن به خصوص از منظر روانشناسی بیان گردد و سپس به ذکر نمونه هایی از ترس و اضطراب در تاریخ بیهقی بسنده شود .
ترس
ترس : واژه ای است پارسی باستان و اوستائی و مترادف ان " بیم " به همین معنی واژه ایست پهلوی . ترس در لغت به معنی خوف و بیم است - دهخدا ، . - 1345 اما علاوه بر این موارد می توان به واژه های مترادفی اعم از بی جرات ، ترسو ، بی دل و جیگر نسبت به واکنش چیزی و یا ترس داشتن از چیزی و رعب و وحشت اشاره نمود . در زبان انگلیسی حتی در تقریرات ادبی کلمه fear به معنای خطر ناگهانی به جای ان مورد استفاده قرار می گیرد .
در تعریف ترس می توان با بهره گیری از هر کدام از معانی لفظی ان تعریف مجزایی را برای این مقوله مد نظر داشت . بدین معنا که می توان گفت ترس عبارتست از کسی که از چیزی بیم و یا خوف دارد و یا نسبت به آن چیز از خود واکنشی ترس گون را به نمایش می گذارد . یا می توان گفت ترس یعنی : ترسیدن که ترسیدن می تواند به اشکال مختلف ظاهر شود . از منظز روانشناسان و محققین ترس تعاریف و معانیی مختلفی دارد . ترس ، پاسخی طبیعی به یک تهدید فرضی یا معلوم است . - مارکس ، . - 20 : 1935 ترس یکی از سخت ترین فشارهای روانی انسان است و تاوانی است که انسان ها به دلیل این که دارای عقل و حقوق کامل زندگی هستند ، باید بپردازند .
چالز داروین تصور روشنی از ترس را مجسم می نماید : » انسان وحشت زده ابتدا به صورت مجسمه ای بی حرکت و بی جان می ایستد ، قلبش به شدت ، تند می زند ، رنگ پوستش لحظه ای می پرد ... عرق ناگهان از پوستش تراوش می کند و سطح پوستش سرد می شود - چیزی که آن را عرق سرد می نامیم - همچنین موهای روی پوست سیخ می شوند و ماهیچه های سطحی می لرزند ... تنفس به شدعت صورت می گیرد ، دهان خشک می شود ، لرزش در لب ها و در اولین نگاه دیده می شود ، ضربان قلب بالا می رود یا ممکن است ضربان پایین آمده و به بیهوشی منجر شود .
یعنی این ترس می تواند نسبت به یک انسان باشد و یا یک حیوان و یا سایر اشیا و یا می توان گفت ترس یعنی واهمه از چیزی که آن چیز در نگاه فرد ترس گون است ، یعنی فرد را می ترساند . در مجموع می توان از واژه ی ترس چنین تعاریفی را ارایه داد : ترس عبارتست از یک نوع ویژگی ذاتی و درونی که در همه ی افراد بصورت بالقوه وجود دارد که این ترس می تواند کاهش یابد و یا ترس عبارتست از یک فرهنگ که این فرهنگ آموخته شده و بر اساس همین آموختگی خودی را شنان می دهد . به بیانی ترس می تواند یک ویژگی بیرونی باشد که بر اساس آن رد آمیختگی فرد با اجتماع که زا خانواده شروع می شود و بعد گسترش می یابد ، ایجاد گردیده است . - شبکه ی اینترنت آفتاب - .
انواع ترس ترس های ساده یا اختصاصی
شایع ترین نوع ترس است که طی آن فرد از مواجهه با بعضی موقعیت ها ، فعالیت ها یا اشیاء اجتناب می کند ، مانند بعضی از حیوانات - عنکبوت ، موش ، مارمولک ، ... - ، بلندی ، دریا ، خون ، مرگ ، ... ترس از مکانهای بسته و ترس از مکانهای باز که افراد مبتلا به آن از حضور در فضای باز و پر ازدحام و شلوغ و خروج از محیط منزل خودداری می کنند . به دلیل جو حاکم بر دربار مسعود و محیط حکومتی غزنویان ، در بسیاری از مردم و زیر دستان این گونه ترسها رواج داشت .
ترس های اجتماعی
این نوع ترس در اواخر کودکی یا اوایل نوجوانی شروع می شود و ترس و شرمساری از اشتباه کردن ف صحبت کردن ، غذا خوردن ، سرخ شدن یا لرزش صدا و ... در برابر جمع است و با خجالت ساده تفاوت دارد . این حالت اضطراب مانع شناخت افراد جدید می شود و فرد را انزوا و گوشه گیری می کشاند . این نوع ترس ، ارتباط با مورد توجه قرار گرفتن یک فرد دارد ، نه قرار گرفتن در جمعیتی که احساس ناشناخته بودن را به همراه دارد .
مبتلایان به ترس از مکان های باز ، از جمعیت هایی که در آن به وسیله ی مردم تحت فشار یا محاصره قرار گرفته یا دچار خفگی شوند ، وحشت زده می شوند تا این که توسط افراد موجود در آن مکان ها ، مشاهده یا تحت نظر قرار گیرند ؛ اما اشخاص مبتلا به فویباهای اجتماعی به نظاره شدن توسط دیگران حساس هستند و تا هنگامی که هیچ کس آن ها را نظاره نمی کند ، کارهای خودشان را انجام می دهند در عین حال یک نگاه از طرف شخصی دیگر ، وقوع وحشت زدگی را در آن ها تسریع می کند .
- مارکس ، - 96 : 1935 ترس جمع هراسی را می توان از این مقوله دانست که از نظر آلیس نویل جمع هراس پیوسته نگران است که مبادا مورد تمسخر دیگران قرار گیرد و به همین دلیل از انجام هر کاری در انزار دیگران اجتناب می کند . - نویل ، . - 19 :1387 گماشتن جاسوسان و زیر نظر گرفتن افراد به دستور امیز غزنوی باعث بسیاری از فویباهای اجتماعی در دوره ی حکومت مسعود شده است . شاید بتوان گفت عمده ترس های موجود در تاریخ بیهقی از این نوع می باشد .
فویبا
وقتی ترسها و اضطرابها پایدار باشند و در فرد باقی بمانند ، مشکلات زیادی ایجاد می شود . ممکن والدین تصور کنند که با بزرگ شدن ، کودک این ترسها را فراموش می کند ، اما ممکن است این ترسها بزرگتر و جدی تر شده و غیر قابل کنترل گردند . این ترسها دیگر به فوبی تبدیل می شوند که اصطلاح رایج برای ترس بسیار زیاد ، جدی و ماندگار است . ترس بیمار گونه - فویبا - ترسی چنان شدید است که در همه ی عمر زندگی شخصی را تحت تاثیر قرار می دهد ؛ ترسی است غیر منطقی و مفرط ؛ آن گونه که بیمار احساس می کند ، مهار ناشدنی است . این ترس بیمار گونه ی واقعی ، تمام وقت بیمار را رنج می دهد زیرا ذهن او هر روز با این ترس زندگی می کند و اغلب به ندرت می تواند به مطالب دیگر بیندیشد .
در فرو گرفتن های عصر مسعود و مصادره ی اموال با بهانه های مختلف می توان در توصیف های زیبای بیهقی از رفتار و حرکات افرادی چون بوبکر حصیری ، ارباق و ... می توان این نوع ترس را به خوبی مشاهده کرد . البته می توان از انواع ترس های دیگر که هم اختصاص به کودکان و هم بزرگسالان دارد نام برد ؛ ترس هایی چون سر و صدا ، محرک شدید و ناگهانی ، ترس از غریبه ها ، ترس از اشیای ناشناخته ، ترس از حرکات به خصوص حرکات چندش آور ، ترس های طبیعی از باد و توفان و رعد و .. ، ترس از مدرسه ، ترس از خیره شدن و صحنه ، ارتفاع ، امتحان ، رانندگی و سواری ، جدایی ، مرگ و میر ، بی تفاوتی و ناباودی ، گناه ، جنگ و دعوا و ... نام برد که می توان آن ها را هم زیر مجموعه ی ترس های بیانش ده قرار داد . برخی از این ترس ها مختص کودکان و برخی ویژه ی بزرگسالان و برخی هم در بین هر دو گروه رواج دارد .
اضطراب
اضطراب : در لغتنامه ی دهخدا به معنای جنبیدن ، لرزیدن ، تبیدن ، پریشان حال شدن ، بی تابی و بی آرامی آمده است . از نظر روان پزشکی ؛ اضطراب عبارتست از : ناآرامی ، ترس و هراش ناخوشایند و پیش رونده با احساس خطر قریب الوقوع که منبع آن قابل شناسایی نیست . اما نقش عمده ای را در آسیب شناسی روانی بازی میکند .همچنین در فهم ور شد شخصیت انسان و رشد طبیعی او و در فرایندهای مرضی در تمامی سنین عمر آدمی ، نقش برجسته ای دارد . اضطراب چیزی است که وقتی در تنگنا قرار می گیریم آن را احساس می کنیم . احساس اضطراب به ترس و احساسات مشابه آن مربوط می شود . - مارکس ، . - 20 : 1935 اضطراب به صورت " هراس و تشویش بدون هیچگونه دلیل آشکار " تعریف می شود .
