بخشی از مقاله
مقایسه تنبیه و تشویق از منظر مکتب رفتارگرایی و قرآن
چکیده
ضرورت وجود تشویق و تنبیه در هر نظام تربیتی، وضعیت نامطلب تشویق و تنبیه در نظام های تربیتی موجود، نگاه به قرآن به عنوان یک دستورالعمل تربیتی، لزوم بررسی دیدگاه های مکتب رفتارگرایی درباره تشویق و تنبیه و مقایسه آن با دیدگاه قرآن، ما را بر آن داشت تا موضوع این تحقیق را بررسی مقایسه ای تشویق و تنبیه در تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن و مکتب رفتارگرایی قرار دهیم. با استفاده از مبانی نظری و پژوهشی به جمع آوری اطلاعات پرداخته شد و نتایج به دست آمده حاکی از این است که انوع روش های پاداش و تنبیه در این مکتب شامل، تقویت کننده اولیه و ثانویه، روش شکل دهی، زنجیره سازی، قرار داد وابستگی، اقتصاد پته ای، تقویت رفتارهای ناهمساز، اصل پریماک، روش خستگی و آستانه تحمل است. در قرآن روش های پاداش و تنبیه شامل پاداش مادی و معنوی، همراه بودن پاداش و تنبیه، نادیده گرفتن رفتارهای نامطلوب، قهر کردن، تذکر غیر مستقیم، بی مهری و از خود راندن است. در مکتب رفتارگرایی تاکید بر استفاده بیشتر از تشویق به عنوان ابزار تربیتی است و بهتر است از تنبیه به عنوان آخرین راهکار استفاده شود، اما در مکتب قرآن، به منظور تربیت، بر تنبیه تاکید بیشتری می شود. همچنین پژوهش فوق بیان می کند، بین انواع تشویق و تنبیه در مکتب رفتارگرایی و قرآن، شباهت ها و تفاوتهایی وجود دارد.
کلیدواژه: تنبیه، تشویق، رفتارگرایی، قرآن
مقدّمه
صاحب نظران مسائل تعلیم و تربیت معتقدند که بحث درباره تشویق6 و تنبیه7 یکی از مهم ترین و در عین حال، پیچیده ترین مباحث در تاریخ بشری است. این بحث پیوسته در میان اندیشمندان و حتی مردم عادی مطرح بوده است و نمی توان تاریخ مشخصی برای آغاز و پیدایش آن معین کرد. در واقع، قدمت پدیده تشویق و تنبیه به قدمت تاریخ انسان است؛ زیرا از زمان پیدایش انسان در این کره خاکی تاکنون همیشه تشویق و تنبیه در زندگی او کاربرد داشته است. انسان موجودی است که روح خدا در آن دمیده شده و استعدادهای رسیدن به کمال در او گذاشته شده است این استعدادها در اثر تعلیم و تربیت صحیح شکوفا میشوند. در این میان یکی از اصول های تعلیم و تربیت اصل تشویق وتنبیه است. در قرآن کریم تشویق و تنبیه در کنار هم ذکر شده و در آن روش تبشیر8 و انذار9 برای تکامل بخشیدن به انسان ها و تزکیه و ارشاد آنها بسیار استفاده شده است. اسلام نیز تربیت را بر مبنای تشویق و تکریم شخصیت افراد قرار می-دهد و معتقد است که انسان در سایه تشویق به سعادت و خوشبختی نائل میشود و از طرفی دیگر در باب تنبیه به شیوه اعتدالی تنبیه را به شکل محدودی برای اصلاح رفتارهای نامطلوب با شروطی میپذیرد(فائضی، .(1375 روان شناسان نیز بر این باورند که انسان ها همواره مایل هستند که مورد تحسین و تمجید قرار گیرند و به چیزهای که خوشایند باشند پاسخ میدهد و آن پاسخها را در بر میگیرد تشویق به نحوی جبران کمبودها و حقارتهای عاطفی و اجتماعی است و باعث به وجود آمدن اعتماد به نفس و تقویت و عزت نفس میشود و نیز مضاف به آنکه رفتار ومسیر زندگی ولو مقطعی میتواند تغییر دهد البته ایجاد وابستگی به عوامل تحریک تشویق سبب کند شدن محرک-های درونی10 و ایجاد توقعات تصنعی و مغرور شدن فرد میشود اما تنبیه که برای حذف رفتار نادرست، خطرناک و نامطلوب از خزانه رفتار مطرح میشود، فرض بر این است که کسی که به خاطر انجام رفتار ناشایست تنبیه میشود با احتمال کمتری آن رفتار را انجام دهد. البته باید توجه داشت که اگر تنبیه به جا صورت نگیرد سبب از بین رفتن اعتماد، صدمات جسمی، روحی، عاطفی شده و باعث میشود که شخص تنبیه شده احساس حقارت و خود کم بینی در او شکل گیرد و حس خود باوری را از دست بدهد. بنابراین تشویق و تنبیه هر دو باید بر اساس قوانین و ضوابط به کار گرفته شوند تا اثرات مثبت خود را به جای گذارند. فرض بنیادی تغییر رفتار بهنجار1 و رفتار نابهنجار2 نابهنجار2 از اصول روان شناختی یکسانی پیروی می کند؛ یعنی همان اصول یادگیری3 که ایجاد و ادامه رفتار بهنجار را توضیح می دهند توجیه کننده رفتار نابهنجار نیز هستند. به دیگر سخن، فردی که دارای رفتار بهنجار است رفتار نیک خود را آموخته است. از این رو، برای اصلاح رفتار فرد، باید شرایط مناسب یادگیری را فراهم آورد، و از این راه به تغییر رفتارهای نابهنجار و جانشین ساختن آنها با رفتارهای بهنجار اقدام کرد(سیف، .(1394
تشویق و تنبیه در مکتب رفتارگرایی برنامه های تقویت4
اگر ارگانیسم در ضمن یادگیری هر زمان که پاسخ مناسب را می دهد تقویت بشود و بعد برنامه خاموشی درباره او اجرا گردد، از ارگانیسمی که تنها بخش معینی از پاسخ های او در ضمن یادگیری تقویت می شود، زودتر رفتارش خاموش می شود. تقویت سهمی از تقویت پیوسته یا تقویت صد در صد در مقابل خاموشی مقاوم تر است. این واقعیت را اثر تقویت سهمی(اثر تقویت بخشی) می نامند. اسکینر اثر تقویت سهمی را به طور گسترده مورد مطالعه قرار داد(سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
برنامه تقویتی پیوسته یا پیاپی(CRF) 5
هر پاسخ درست در ضمن یادگیری تقویت می شود. در دوره یادگیری سهمی ابتدا ارگانیسم در یک برنامه تقویت پیوسته یا صد در صد تقویت تربیت می شود و بعد به یک برنامه تقویت سهمی انتقال می یابد. رفتار های روزمره ما به ندرت به طور پیوسته و معمولا به طور متناوب تقویت می شوند(سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
برنامه های تقویتی فاصله ثابت(FI)6
بدین صورت که موجود زنده بعد از یک دوره زمانی معینی پاداشی را برای اولین پاسخ خویش دریافت می کند، برای مثال اگر یک کبوتر بخواهد برای نوک زدن بعدی تقویت شود، باید سه دقیقه صبر کند. نرخ پاسخدهی در این برنامه پایین است .از این مکث ها که در برنامه های ثابت بوجود می آیند، می توان به وسیله ارائه تقویت به روش های غیر قابل پیش بینی اجتناب کرد. جاندار پس از گذشت زمان معین از تقویت قبلی در برابر اولین پاسخش تقویت دریافت می دارد. پاسخ های ما بین هیچ پیامدی ندارد. مانند دریافت بسته پستی که روزی یکبار است پس از هر بار دریافت محموله بلافاصله به صندوق پستی سر نمی زنیم اما به تدریج با نزدیک شدن به دریافت بسته بعدی سر زدن به صندوق پستی را از سر می گیریم. با نزدیک شدن به پایان فاصله زمانی آهنگ پاسخدهی جاندار تندتر می شود(سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
برنامه های تقویتی نسبی ثابت( FR) 7
زمانی اتفاق می افتد که تمام n امین پاسخ هایی که حیوان می دهد تقویت شود. مثلا حیوان پس از هر پنجمین پاسخ تقویت خواهد شد. عامل مهم تعداد پاسخ های داده شده است. حیوان باید تعداد معینی پاسخ بدهد تا تقویت دریافت کند. تعداد پاسخ های ثابت لازم است. بارزترین رفتار این است که درست بعد از هر تقویت مکثی در پاسخ دهی روی می دهد.
در هر دو برنامه تقویتی FI و FR پس از پاسخی که طبق برنامه تقویت می شود، نرخ پاسخدهی جاندار کاهش می یابد که به آن مکث بعد از تقویت می گویند (سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
برنامه نسبی متغییر(VR) 8
به طور متوسط پس از چند پاسخ تقویت دریافت می دارد ولی تعداد پاسخ های لازم به نحو غیر قابل پیش بینی متغییر است. مثلا ممکن است تعداد پاسخ لازم گاهی 1 و گاهی 10 و به طور متوسط 5 باشد(سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
برنامه های تقویتی فاصله متغییر( VI) 1
تقویت وابسته به سپری شدن فاصله زمانی معین است ولی این فاصله زمانی به طرز غیر قابل پیش بینی تغییر می کند. مثلا گاهی ممکن است مبنا 2 و گاهی 20 باشد ولی میانگین 10 است. نمونه آن گرفتن شماره تلفن پس از شنیدن علامت اشغال است. باید مدت زمانی پس از شماره گیری قبلی صبر کند اما طول این فاصله معلوم نیست. جاندار در برنامه VI به نحوی مستمر با آهنگی تند پاسخ می دهد.
تشویق و تنبیه در مکتب رفتارگرایی بسیار با اهمیت و جایگاهی مهم دارد. چه بسا در بیشتر پژوهش های انجام شده و در حال انجام همواره بر اهمیت این دو عامل به عنوان عوامل تشکیل دهنده رفتار های مطلوب جدید یا حذف کننده رفتار های نامطلوب قبلی تاکید شده است(سی کرین ترجمه فدایی، .(1394
واتسون(1956)2 بر این باور بود که اگر به هنگام انجام تکالیف کودک، آنها را مورد تشویق و تمجید قرار دهیم بازده تکالیف آنها بسیار بیشتر است از زمانی که آنها را مورد تنبیه قرار دهیم.و لذا معتقد بود که تا آنجایی که ممکن است در برخورد با کودکان با نرمی، مهربانی و لطافت برخورد کنید.
اسکینر((1876 در یک تحقیقی که بر روی کودکان خانواده های طبقات متوسط شهر لایپزیک3 انجام داده بود به این نتیجه رسیده بود که، کودکانی که به هنگام انجام تکلیف بازخورد های تشویقی دریافت می کردند عملکردشان در انجام تکالیف نسبت به کودکانی که بازخورد تنبیهی دریافت می کردند بسیار بهتر بود.
روش های ایجاد رفتارهای تازه روش شکل دهی رفتار4
برای اینکه رفتاری را به کودک یا دانش آموز بیاموزیم باید هر مرحله را قدم به قدم که به آن رفتار می انجامد، تقویت کنیم. به بیان دیگر به رفتارهای جزئی تری که به رفتار نهایی منجر می شوند، پاداش دهیم.
اصل شکل دادن به این نکته تأکید دارد که وقتی معلم یا تغییردهنده رفتار می خواهد رفتاری را به کودک یا دانش آموز بیاموزد، نباید منتظر بماند تا آن رفتار بطور کامل نمایان شود. و سپس کودک یا دانش آموز را تشویق و تحسین کند، بلکه در هر قدمی که بسوی آن رفتار برمی دارد باید مورد تشویق و تقویت قرار گیرد. تا با برداشتن همین قدمهای جزئی به رفتار نهایی برسد. در این مسیر گاهی مجبور می شویم که رفتاری را، با اینکه کاملا" درست نیست، تنها به سبب اینکه یک قدم به رفتار نهایی نزدیکتر شده است، تقویت کنیم. برای مثال، وقتی که دانش آموزی کلمه مطابقت را بصورت متابغت می نویسد، اگر در مرحله بعدی آنرا بصورت متابقت بنویسد، با اینکه این کلمه را هم غلط نوشته، اما چون یک قدم به املای درست کلمه نزدیک تر شده است، لازم است تقویت شود. گذشته از این، لازم است دانش آموز بداند که رفتارهای او در حال پیشرفت است و همچنین باید یاد بگیرد که چگونه می تواند نقایص کار خود را برطرف کند (کرومبولتز و کرومبولتز5 ترجمه کریمی، .(1379
روش زنجیره سازی6 رفتار
در روش زنجیره سازی اجزای ساده رفتاری بدنبال هم قرار داده می شوند و از ترکیب آنها یک رفتار پیچیده ظاهر می گردد. به رفتارهای ساده که از پیوند آنها رفتار پیچیده بدست می آید حلقه های زنجیره ی رفتاری، و به مجموعه رفتار حاصل از پیوند این حلقه ها زنجیره رفتاری گویند (سیف، .(1394
برای مثال می خواهیم به دانش آموزانی که قبلا" حروف الفبا را یاد گرفته اند، طرز نوشتن کلمه خورشید را آموزش دهیم. برای این منظور باید به او بیاموزیم که حروف این کلمه را که از پیش آموخته است به ترتیب درست بدنبال هم بنویسد. دانش آموز باید ابتدا خ، بعد و، سپس ر و به همین ترتیب بقیه حروف کلمه خورشید را بدنبال هم قرار دهد تا در پایان، بعد از آنکه کلمه خورشید را بطور صحیح نوشت او را تقویت کنیم (سیف، .(1394
قراردادهای وابستگی7
استفاده دیگر از شرطی سازی کنشگر است. بین دانش اموز و معلم به وجود می اید. گاهی به این ها قرارداد رفتاری میگویند. بین معلم و دانش اموز. اگر پنج دقیقه ارام باشی می توانی بری در حیاط بازی کنی. در حقیقت برای تغییر رفتار به وسیله وابستگی های تقویتی جاری به جایوابستگی های تقویتی دیرآیند است(سیف، .(1394
اصل پریماک1
مطابق این اصل، رفتارهایی که فراوانی بیشتری دارند، میتوانند برای تقویت رفتارهایی که فراوانی کمتری دارند، بهکار رود. بهطور مثال، اگر فرزندی زیاد تلویزیون تماشا می کند ولی به تکالیف خود نمیپردازد، والدین میتوانند به او بگویند که هرگاه تکالیفت را انجام دادی، میتوانی تلویزیون تماشا کنی(سیف، .(1394
خودگردانی رفتار2
فرض اصلی رویکرد اسکینر این است که رفتار ارگانیسم از سوی متغیرهای بیرونی ایجاد و کنترل میشوند. اما اگرچه محرکها و تقویتکنندههای بیرونی قویترین شکلدهندههای رفتار هستند، اسکینر معتقد است که فرد میتواند متغیرهایی را که رفتار او را تعیین میکند کنترل کند. به عنوان مثال، اگر صدای استریو خانه همسایه شما مانع از تمرکز فکر شما روی درس شود، ممکن است اتاق را ترک کنید و برای مطالعه به کتابخانه بروید. فنون دیگر خودگردانی شامل اشباع(انجام بیش از اندازه رفتار)، تحریک آزارنده(برقرار کردن پیامدهای ناخوشایند در صورت ادامه یافتن رفتار) و خودتقویتی میشود(شولتز ترجمه کریمی، .(1394
اقتصاد پته ای3
یکی از فنون بسیار موفق استفاده از روش تقویت مثبت اقتصاد پته ای است. در این فن تغییر رفتار، بطور عمده از تقویت کننده های پته ای استفاده می شود. علاوه براین، فن اقتصاد پته ای معمولا" بجای افراد با گروهها بکار می رود. برنامه های اقتصاد پته ای معمولا" دارای اجزای زیر می باشند.
-توضیح تفصیلی به کسانی که قرار است رفتارشان تغییر کند (مثلا" دانش آموزان) دراین باره که چه رفتارهایی مورد تقویت قرار خواهند گرفت.
-وسیله ای که می توان از آن بعنوان یک محرک تقویتی بالقوه استفاده کرد و مشروط ساختن آن به انجام رفتاری خاص؛ این وسیله همان پته یا نشانه تقویتی است.
-مجموعه مقرراتی که نحوه تعویض پته ها را با تقویت کننده های پشتیبان، چون جوایز و فرصت شرکت در فعالیتهای ویژه را مشخص می کند (اُلری و ویلسون، 1975 نقل از سیف، .(1388
روش های مثبت کاهش رفتار
تقویت تفکیکی رفتارهای با نرخ کم(DRL) 4
بعضی از رفتارها اگر با فراوانی5 یا نرخ کم انجام شوند مطلوبند، اما اگر به میزان بیش ازحد نیاز انجام گیرند نامطلوب یا مضر هستند. دانش آموزی که با سرعت خیلی زیاد تکالیفش را انجام می دهد و درنتیجه، آنها را غلط و ناخوانا می نویسد، اگر آهسته به نوشتن تکالیفش بپردازد، درست و خوانا خواهد نوشت. روش تقویت تفکیکی نرخهایِ کم رفتار یا رفتارهای دارای نرخ کم؛ به کاربرد یک برنامه خاص تقویتی با رفتارهایی گفته می شود که اگر با نرخ یا فراوانی رخ دهند مطلوب، اما علت نامطلوب بودن آنها این است که به دفعات زیاد یا
سرعت زیاد رخ می دهند. در این روش تقویت وابسته است به پاسخ هایی که با فراوانی کمتری داده می شوند(سیف، .(1394
برای این منظور باید تعیین کرد که دانش آموز در فاصله زمانی معین باید چند پاسخ بدهد. اگر تعداد پاسخ های دانش آموز در این فاصله زمانی بیش از آنچه تعیین شده است باشد، نباید او را تقویت کرد (سیف، .(1394
تقویت تفکیکی رفتارهای دیگر(DRO) 6
در روش تقویت تفکیکی رفتارهای دیگر همه رفتارهای فرد تقویت می شوند، بجز رفتار آماج که نامطلوب تشخیص داده شده است. به سخن دیگر، در این روش، تقویت وابسته است به انجام ندادن یا حذف رفتار نامطلوب، نه انجام دادن آن. به همین سبب به این روش حذف آموزی7 نیز گفته می شود(سیف، .(1394
برای مثال دانش آموزی که در کلاس اکثر وقتش را خارج از صندلی خود و به صحبت کردن با همکلاسیهایش می گذراند باید همه ی رفتارهای مطلوب او ازجمله گوش دادن به حرفهای معلم، سؤال کردن از معلم و... (بجز ترک کردن صندلی) مورد تقویت قرار گیرد (سیف، .(1394
تقویت تفکیکی رفتار ناهمساز(DRI) 8
در روش تقویت تفکیکی رفتار ناهمساز ازطریق تقویت نکردن رفتار نامطلوب و تقویت کردن رفتاری که با آن ناهمساز یا مغایر است، به کاهش رفتار نامطلوب اقدام می شود. برای مثال دانش آموزی که در کلاس مزاحم همکلاسیهای خود می شود و کمتر به درس و کار خود می رسد؛ هر وقت که این دانش آموز آرام در صندلی خود می نشیند و به انجام کارهای خود می پردازد و کاری به دانش آموزان دیگر ندارد، او را تقویت می کنیم (سیف، .(1394
سیری یا اشباع1
برای متوقف کردن رفتارهای نامطلوب در کودک یا دانش آموز به او اجازه بدهیم یا حتی اصرار کنیم که آن رفتار را ادامه دهد تا از انجام آن خسته شود و دلزدگی پیدا کند (کرومبولتز و کرومبولتز: ترجمه کریمی، .(1379 در واقع سیری یا اشباع به کاهش رفتار حاصل از فقدان اثربخشی تقویت کننده ای که آن رفتار را حفظ می کند گفته می شود (ریس2، 1987؛ نقل از سیف، .(1394
نکته مهمی که درباره استفاده از این روش باید در نظر گرفت این است که این روش تأثیر موقتی دارد، معلم باید بجای استفاده از روش سیری یا همراه آن از روش تقویت رفتارهای ناهمساز استفاده کرده و رفتار مطلوبی را جانشین رفتار نامطلوب سازد (سیف، .(1394
روش های منفی کاهش رفتار خاموشی3
خاموشی فرایندی است که به موجب آن میزان وقوع یک پاسخ در نتیجه عدم تقویت کاهش می یابد. اگر دانش آموزی برای درست جواب دادن بطور مکرر صدا زده شود، رفتار داوطلب شدن برای جواب در او تقویت می شود. دانش آموز عادت داوطلب شدن بطور مکرر را فراگرفته است. اما اگر وقتی داوطلب می شود به او اجازه ارائه پاسخ داده نشود، رفتار داوطلب شدن در او به خاموشی می گراید (گیج و برلاینر: ترجمه خوی نژاد، .( 1374 مثال دیگر اینکه، معلمی که می بیند توجه بیش از حد او منجر به لوس شدن یک دانش آموز شده است، توجه خود را از او می گیرد و بدین طریق رفتار نامطلوب را در او خاموش می کند (سیف، .(1394 درواقع خاموشی فرایندی عکس، فراگیری پاسخ است (گیج و برلاینر4 ترجمه خوی نژاد، .(1374
هرچند که روش خاموشی یکی از روشهای ملایم کاهش رفتار است و در مقایسه با روشهای خشن کاهش رفتار، چون تنبیه، عوارض جانبی نامطلوب کمتری دارد، با این حال این روش بویژه اگر با تقویت رفتارهای مطلوبِ جانشین رفتار نامطلوب همراه نشود، عاری از آثار بد جانبی نیست (سیف، .(1394
محروم کردن
محروم کردن روشی است که به موجب آن دانش آموزان در صورت سوء رفتار از دریافت تقویت محروم می شوند (هال5، 1980؛ به نقل از گیج و برلاینر). می توانیم دانش آموزی را از کار روی پروژه ای در کارگاه، شرکت در بازی در ساعت ورزش یا هر نوع فعالیت خوشایند دیگری محروم کنیم. این روش اغلب مقبول تر به نظر می رسد زیرا دیگر مجبور نیستیم محرکها یا رویدادهای منفی را بر دانش آموز تحمیل کنیم و صرفا" او را از محرکهای مثبت محروم می کنیم (گیج و برلاینر: ترجمه خوی نژاد، .(1374
لازم به تأکید است که این روش در صورتی می تواند در کاهش رفتار نامطلوب مؤثر واقع شود که فرد را از محلی که در آن تقویت می شود (دوست دارد در آنجا بماند) به محل دیگری که در آن تقویت دریافت نخواهد کرد (دوست ندارد به آنجا برود) بفرستیم. مثلا" دانش آموزانی که محیط خارج از کلاس درس را به بودن در کلاس ترجیح می دهند، ممکن است عملا" دست به کاری بزنند که معلم آنها را از کلاس اخراج نماید (سیف، .(1388
جریمه کردن6
روش جریمه کردن یعنی کم کردن مقداری از تقویت کننده هایی که فرد قبلا"بدست آورده، بخاطر رفتار نامطلوبی که انجام داده است (سیف، .(1394 در موقعیت مدرسه اگر در صورت بد رفتاری دانش آموز ژتونها یا اوقات تفریح دانش آموز را که قبلا" بدست آورده است، بگیریم درواقع از جریمه برای کنترل رفتار نامطلوب او استفاده کرده ایم (خوی نژاد، .(1374 جریمه نباید خیلی سنگین باشد. یعنی مثلا" نمره ای که از دانش آموز کسر می شود باید آنقدر باشد که او بتواند با کوشش بیشتر آنرا جبران کند (سیف، .(1394
جبران کردن
در روش جبران کردن یا روش جبرانی، وقتی که فرد مرتکب عمل خلافی می شود از او می خواهند تا برای جبران عمل خلاف خود به اصلاح آن بپردازد. مثلا" معلم دانش آموزی را که خرده کاغذ و خرده تراش مداد خود را در کف کلاس می ریزد، وادار می کند تا آنها را جمع کرده و در سطل زباله بریزد. در صورتی که معلم مثلا" از دانش آموزی که به یکی از همکلاسیهایش توهین کرده است بخواهد تا نه تنها از آن فرد بلکه از همه دانش آموزان کلاس معذرت خواهی کند در این صورت از روش جبران اضافی1 استفاده کرده است (سیف، .(1394
روش آستانه یا تحمل2
طبق این روش، محرکی را که می خواهید مورد توجه قرار نگیرد چنان به صورت ضعیفی ارائه دهید که نتواند پاسخ مربوط را فراخواند.این همان روش عادت دادن اسبها به زین است که اول توپی روی آن قرار میدهند و بهتدریج به زین کردن کامل میرسند اما در هر مرحله طوری عمل میکنند که اسب هیجان زده نشود و رم نکند(زارع، .(1393
روش خستگی3
این روش را غرقهسازی 4 یا فرسودهسازی 5 نیز مینامند. گاتری برای توصیف این روش مثالی می زند، مثال مورد نظر دختر کوچکی است که با آتش زدن کبریتها باعث نگرانی والدینش میشود.پیشنهاد گاتری به والدین این دختر این بود که به او اجازه دهند (یا حتی مجبورش کنند)تا آنقدر به روشن کردن کبریتها ادامه دهد که دیگر برای او جنبه سرگرمی نداشته باشد. در این اوضاع و احوال کبریت به صورت نشانهای برای اجتناب از کبریت در خواهد آمد نه روشن کردن آن(زارع، .(1393
ترک عادت روش پاسخ ناهمساز6
این روش را شرطی شدن تقابلی7 و بازداری تقابلی8 نیز مینامند. در این روش، محرکهای پاسخ نامطلوب همراه با محرکهای دیگری که پاسخ ناهمساز با پاسخ نامطلوب ایجاد میکنند ارائه میشود. برای مثال، به کودک خردسالی یک خرس پاندا هدیه می شود. واکنش او ترس و اجتناب است. از سوی دیگر، مادر کودک یک احساس گرم و آرام در کودک ایجاد میکند. برای استفاده از روش پاسخ ناهمساز، باید مادر را با خرس پاندا همراه کنید؛ به این امید که مادر محرک غالب است.اگر مادر محرک غالب باشد، واکنش کودک به ترکیب مادر و خرس پاندا، پاسخ آرام شدن خواهد بود.وقتی که این واکنش در حضور خرس ایجاد شد، میتوان خرس را تنها ارائه داد، و از آن پس خرس در کودک پاسخ آرام بودن را ایجاد خواهد کرد(زارع، .(1393
تنبیه
خشن ترین و نامطلوب ترین روش تغییر رفتار تنبیه است؛ به همین دلیل آنرا بعنوان آخرین روش از روش های منفی کاهش رفتار معرفی می کنیم. تنبیه این گونه تعریف می شود که ارائه یک محرک آزارنده بعد از یک رفتار نامطلوب به منظور کاهش دادن آن رفتار را تنبیه می گویند. بعنوان موردی از تنبیه، اگر پس از انجام یک رفتار نامطلوب از سوی کودک، مثل گفتن یک حرف زشت، با ارائه یک محرک آزارنده بدنبال رفتار او، مثلا" سیلی زدن به او، بخواهیم احتمال بروز رفتار نامطلوب (حرف زشت) را در او کاهش دهیم، او را تنبیه کرده ایم.
باید یادآور شد که محرک آزارنده مورد استفاده در تنبیه همان تقویت کننده منفی است. یعنی هم در تنبیه و هم در تقویت منفی از تقویت کننده منفی استفاده می شود. با این حال، تنبیه و تقویت منفی دو فرایند متفاوت هستند. در تقویت منفی، پس از انجام رفتاری از سوی فرد تقویت کننده منفی حذف می شود و هدف آن افزایش رفتار است. اما در تنبیه، پس از انجام رفتاری ازسوی فرد، تقویت کننده منفی ارائه می شود و هدف آن کاهش رفتار است (سیف، .(1394
تشویق و تنبیه در قرآن پاداش؛ مادی و غیرمادی
الف ـ خداوند در این آیه، به پاداش مادی اشاره کرده است:
عَمِلوُ الْصّالِحاتِوَالﱠذینَ"آمَنوااوُلئِکَوَ اَصْحابُ الْجَنﱠه هُمْ فیها خالِدُون." 9
»و کسانی که ایمان آورند و کردار نیک و شایسته انجام دهند، ایشان اصحاب بهشتاند و در آن جاودانه خواهند بود.« ب ـ در این آیهی شریفه، دوستی الهی، پاداش پیروی از فرمان خداوند شمرده شده است:
وَ لاتُلْقُواوَاَنْفِقوُابِایْدیکُمْ"فیسَبیلِاِلیاللّهالْتَهْلُکَهِ وَ اَحْسِنُوا یُحِبُاِنﱠاللّهالْمُحْسِنین." 1
»و در راه خدا (از مال خود) انفاق کنید و با دست خود، خویشتن را در هلاکت میافکنید و نیکی کنید. همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.«
همراه بودن پاداش و تنبیه
الف ـ خداوند میفرماید:
ْلها وَ مَنْ عمل صالِحا من ذَکَرٍ اَوْ اُنْثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَأُولئِکَ یَْدخُلوُنَنﱠهیُرالْزَقونَجَ فیها بغَیر حِسابٍ.(2
»هر کس در دنیا کار بدی کرده است، جزایی جز شبیه آن چه انجام داده است نخواهد داشت و هر مرد و زنی که کردارشایسته به جا آورده است، اگر با ایمان باشند، به بهشت جاودان وارد شوند و از روزی و رزق بیحساب برخوردار میگردند.«
براساس این آیهی شریفه، کارکنان خطاکار که بر خلاف اهداف مدیر حرکت کنند، تنبیه میشوند و کارکنان فرمانبر پاداش میگیرند. در اینجا تشویق و تنبیه همراه با یکدیگر آمده است.
ب ـ خداوند در قرآن فرموده است:
اطَتْ بِهِ خَطیئَه" فَاُولئِکِ اَصْحابُ الْنّارِ هُمْ فیها خالِدون وَالﱠذینَ امَنوا وَ حاتعَمِلُوااولئکَالصّالِاَصْحابُ الْجَنﱠه هُمْ فیها خالِدون." 3
»آری، هر کس کردار زشت بیاندوخت و کردار بد بر او چیره شد، هر که باشد، اهل دوزخ است و در آن آتش، پیوسته ماندگار خواهد بود و کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک و شایسته کردند، اهل بهشتاند و پیوسته در بهشت، جاوید خواهند ماند.«
پیامبران برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود و نفوذ در میان افراد، از دو ابزار پاداش (بشارت) و تنبیه (انذار) بهره میگیرند. این دو ویژگی(به صیغهی بشیر و نذیر یا مبشر و منذر) 58 بار در قرآن تکرار شده است که در 16 مورد در کنار یکدیگر آمده است:
فَقَد جائَکُم" بَشیرٌ وَ نَذیرٌ." 4 اِنﱠنی لَکُم مِنْهُ" نَذیرٌ وَ بَشیر." 5
نادیده گرفتن پیشینهی نامطلوب؛ پاداش خطاکاران برای انجام رفتار مطلوب
خداوند میفرماید:
یا اَیﱡها الﱠذینَ"وَقولواآمَنواقَولاًاتﱠقواللّهسَدیدا یُصْلِحْالکم لَکُموَیَغْفِرلَکُماَعْم ذُنوبکم وَ مَنوَیطِعِرَسولَهُاللّه فَقَد فازَ فَوزا عَظیما." 6
» ای اهل ایمان! پرهیزکار و خدا ترس باشید و همیشه به حق و صواب، سخن گویید، تا خداوند، کردار شما را به لطف خود اصلاح فرماید و از گناهان شما درگذرد. همانا هر که از خدا و رسولش پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.«
یکی از مواردی که در این آیهی شریفه به عنوان پاداش آمده، این است که اگر مؤمنان در رفتار و گفتار، گوش به فرمان خداوند باشند، خطاها و پیشینهی بد آنان بخشیده میشود و خداوند، عملکردشان را اصلاح خواهد کرد.
ب ـ همچنین در این آیه آمده است:
ْعَلْیااَیﱡهَالَکُمْالﱠذینَفُرْقانا"امَنواوَ اِنْیُکَفﱢرْتَتﱠقواعَنْکُماللّه سَیﱢئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْلَکُمْذوُوَالْفَضْلِاللّه الْعَظیم." 7
ای کسانی که ایمان آوردهاید! اگر از خدا پروا داشته باشید، به شمار (قدرت) شناخت حق و باطل را میدهد و کردار بدتان را میزداید و شما را میآمرزد و خداوند دارندهی فضل و بخشش بزرگ است.
این آیه، کمکهای فکری مدیر و چشم پوشی از کردار بدکارمندان را به عنوان یک پاداش بیان کرده است.
ابراز یا منع محبت
طبق این اصل در جریان تربیت، خواه در برانگیختن انجام پاره ای از اعمال یا بر ترک پاره ای از آنها باید از قدرت ناشی از پیوند محبت آمیز بهره جست. این بهره وری با دو گونه میسر است: یکی با بذل محبت و دیگری با حرمان آن.
-" وعد االله المومنین و المومنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ومساکن طیبه فی جنات عدن و رضوان من االله اکبر"1
خداوند اهل ایمان را از مرد و زن ، وعده فرموده که در بهشت جاوید که زیر درختانش نهرها جاری است در آورد و در منزلگاه های نیکوی بهشت جاوید ماوی دهد و مقام رضا و خشنودی خدا را که برتر و بزرگتر از هر نعمتی است به آنان کرامت می فرماید.«
-" فسوف یاتی االله بقوم یحبهم و یحبونه"2
»پس به زودی خداوند قومی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز خدا را دوست می دارند.«
بیان مهر یا قهر
بیان محبت از دو جهت ضروری است. نخست ایجاد تفسیری مناسب در فردی که مورد محبت قرار می گیرد نسبت به اعمال و افکار کسی که محبت می ورزد. و دوم جلو گیری از تفسیر سوء و نامناسب در فردی که مورد محبت قرار می گیرد.
نمونه ای از این گونه اظهار محبت را درباره ی موسی (ع) ملاحظه می
