بخشی از مقاله
چکیده
گاهی پیدایش یک تصحیف ساده در متون ادب فارسی، سبب میشود مصحح و شارحِ متن، تفسیريدامندرازبراي یک واژه یا ترکیبِ غریب بیاورد که در بسیاري موارد، حتّی نمیتوان یک نمونه و شاهد از سایر متون براي آن پیدا کرد. البته، گاهی مصحح و شارح متن به سبب احترام به ثبت نسخههاو نیز اصلِ امانتداري، کمتر حاضر میشود در این موارد به تصحیح قیاسی دست بزند. در این مقاله به دو مورد تصحیف در دیوان عثمان مختاري و مسعود سعد سلمان پرداخته شده و تلاش شده بر اساس شواهد متعدد از متون گونهگون، صورت اصلی ابیات، نمایانده شود.
مقدمه
بسیاري از محققان بر این نکته اجماع نظر دارند که مرتبه تصحیح متن، مهمترین گام در عرصه شناخت واژهها و ترکیبهاي یک شاعر یا نویسنده است، چنانکه تا زمانی که تصحیح منقّحی از متنی صورت نگرفته باشد، شرح آن نیز امري مستبعد و دشوار است.
»وجود و وفور تصحیفات و تحریفات که در زبان فارسی و دیگر زبانهایی که در تمدن اسلامی از الفباي اسلامی و خط آن استفاده کردهاند دیده میشود، به دلیل نقصهایی است در خط فارسی که گریبانگیر کاتبان گذشته بوده است
وقوعِ تصحیف در الفباي فارسی، مولود دلایلِ زیادي است که اشارات فوق، تنها چند دلیلِ پیدایش تصحیف است و توانمی دلایلِ بسیاري از قبیل: بیسوادي و کم سوادي برخی کاتبان،بدخوانی و بدفهمی کاتبان، نامرغوب بودن کاغذ، بدخوانیِ برخی مصححان و...را افزود.
آنچه در این مقاله از نظر خوانندگان گذرد،می تصحیح مصرع چهارمِ یک رباعی از عثمان مختاري است که این رباعی تنها در نسخه - ص - ]نسخه عکسی متعلق به موزة بریتانیا، مورخ 692 هجري، که اقدم و اکمل و اصح نسخ است - نک: مقدمه دیوان عثمان مختاري، ص[ - 8 موجود است و در سایر نسخهها وجود ندارد. »از رباعیات حرف نون فقط چهار رباعی اول در نسخه هاي[ س و خ - ثبت شده و باقی - سیزده رباعیِ دیگر - منحصر به - ص - است]که شامل این رباعی نیز میشود
بنابراین تصحیح رباعیِ مورد بحث، تنها بر اساس نسخه - ص - بوده و این خود، دلیل دیگري
است که سبب شده، استاد همایی در تصحیحِ این رباعی، دچار مشکل شوند. از دلایلی که باعث شده در این تحقیق به این رباعی در دیوان عثمان مختاري پرداخته شود، شرح و تفسیر مستوفاي استاد همایی است در توجیه مصرع مورد بحث، حال آنکه در این موارد مشکوك، مصحح و شارح بایستی با احتیاط بیشتري گام بردارد و حتیالامکان از ذکر دلایل فراوان به قصد توجیه راستی و درستیِ ضبط متن پرهیز نماید.
رباعی مورد بحث چنین است:
اي سایه چترت آفتاب دل و دین چون با تو برابري کند هر مسکین
در قسمت دوم مقاله به یک فقره تصحیف در دیوان مسعود سعد سلمان، پرداخته شده و تلاش گردیده بر پایه یک نوع رسم و آیین در دربار پادشاهان قدیم، فیمابین شاعران مداح و پادشاهان، بیتی از دیوان مسعود سعد تصحیح شود.
الف. یک تصحیف در دیوان عثمان مختاري
تو فخر سپهر و دگران فخر زمین با خاتم سیسگین و تاج نمدین
استاد جلالالدین همایی در حواشی خود بر دیوان اشعار عثمان مختاري در حاشیه این رباعی، در باب ترکیب یا کلمه »سیسگین«، میفرماید:
»چنین است صریح و واضح در ]نسخه - [ص - یعنی »سیسگین« که نگارنده فقط سرکش »گ« فارسی را علاوه کردهام؛اما کلمه »سیس« در فرهنگها بر وزن »کیس« به چند معنی - اسب جلد و تیز، و جست و خیز، و ظرف شراب - ضبط شده است و پیداست که هیچ کدام از این معانی با »خاتم سیسگین« مناسبت ندارد. غیر از فرهنگها هم جایی را نیافتم که دربارة این کلمه تحقیقی شده باشد؛ اما خود نگارنده در کتاب »الجماهر« ابوریحان بیرونی رحمهاالله، کلمهاي را پیدا کردهامکه به احتمال قوي مشکل ما را حلّ میکند و ضمناً هم از روي بیت ما نحن فیه صورت صحیح آن کلمه که در متن و نسخه بدلهاي کتاب »الجماهر: طبع حیدرآباد دکن« ثبت شده است معلوم میشود.
