بخشی از مقاله
چکیده:
سلمان هراتی را را باید صدای خالص ادبیات انقلاب اسلامی ایران و ادبیات پایداری دانست زیرا تمام سالهای شاعری او در روزگار جنگ ایران و عراق بوده است و متن مجموعه اشعار او هم به علت تعهدی که وی نسبت به بازتاب دادن مسائل اجتماعی و سیاسی داشته است،متنی صراحتاً ایدئولوژیک و متعلق به گفتمان انقلاب اسلامی است. در این مقاله پس از به دست دادن طرحی کلی از شیوه شاعری هراتی، با بررسی کلیه سرودههای او - اعم از آنچه برای بزرگسالان سروده تا شعرهای مربوط به رده سنی نوجوان وی - در پنج بخش به بررسی نقش ادبیات انقلاب و جنگ و چند و چون تفکر و نگرش هراتی نسبت به این دو مقوله پرداختهایم. بخشهای پنجگانه مقاله از این قرارند: عناصر و واژگان حوزه دین و مذهب - شخصیتهای دینی- شخصیتهای انقلابی و مبارز و شهیدان- انتقاد از ساختارهای سیاسیاجتماعی و نظامهای فکری دیگر- نظر هراتی درباره جنگ.
-1 مقدمه -1-1 درباره شعر و زندگی سلمان هراتی
سلمان قنبر هراتی، معروف به سلمان هراتی و متخلص به آذرباد - در سالهای آغاز کار شاعری - ، از شاعران مشهور ادبیات انقلاب و جنگ است. او در روز عید نوروز 1338 در روستای مرزدشت از توابع خرمآباد تنکابن استان مازندران دیده به جهان گشود اما ریشه او و وجه تسمیه نام خانوادگی اش به روستای هراتبر از همان بخش خرمآباد تنکابن برمیگردد. هراتی در حین تحصیلات ابتدایی تا متوسطه در زادگاه خویش، به کارهای گوناگون از جمله چوپانی و کشاورزی و شاگردی مغازه مشغول بود. جانبداری همیشگی او از طبقه محروم و حتی نوعی بیزاری بیدلیل که او از سرمایهداران دارد از تجربه دشواریهای همین روزگار نشأت گرفته است.
در سال 1356 به تهران آمد و ضمن اشتغال در یکی از بیمارستانهای تهران موفق به اخذ مدرک دیپلم شد. سپس با گذراندن دوره دو ساله تربیت معلم هنر مدرک فوق دیپلم خود را نیز گرفت و از سال 1362 برای تدریس راهی روستاهای لنگرود شد. سرودن شعر برای نوجوانان هم حاصل این دوره از زندگی او و ارتباط نزدیک با دانشآموزان بوده است. سه سال پس از این، در نهم آبان 1365 در راه تنکابن-لنگرود دچار سانحه رانندگی شد و در اوج جوانی، یعنی بیست و هفت سالگی درگذشت.
جالب این که در تابستان همان سال سروده بود : »من هم می میرم/ اما در خیابانی شلوغ/ در برابر بی تفاوتی چشمهای تماشا/ زیر چرخهای بیرحم ماشین« - هراتی، . - 198 :1380 دو فرزند با نامهای رابعه و رسول از او بر جای مانده است و کتاب های شعر او از این قرارند: از آسمان سبز - تهران: حوزه هنری، - 1364، دری به خانه خورشید - تهران: سروش، - 1367، از این ستاره تا آن ستاره - تهران: حوزه هنری، . - 1367 مجموعه کامل اشعار سلمان هراتی - تهران: دفتر شعر جوان، - 1380 با مقدمه قیصر امینپور، که شعر »مثل یک خبر« - امینپور، - 486 :1391 او گواه شناخت و علاقه او نسبت به هراتی است، منتشر شده است.
در سالهای مختلف، برگزیدههایی از شعر سلمان هم به چاپ رسیده که در آن میان میتوان از این نمونهها یاد کرد: آب در سماور کهنه - تهران: تکا، - 1386 و در باغهای ناممکن - پژوهش و گزینش ساعد باقری و سهیل محمودی، تهران: امیرکبیر، کتابهای جیبی، . - 1389 ضیاءالدین شفیعی زندگینامه داستانی سلمان را با نام بیدارتر از صبح - تهران: حوزه هنری، کارگاه قصه و رمان، - 1377 به رشته نگارش درآورده و یادنامه سلمان هراتی با نام گل چه پایان قشنگی دارد - شیراز: دستانسرا، - 1383 به سعی محمدرضا عبدالملکیان منتشر شده است.
مجموعه کامل اشعار سلمان هراتیمتنی صراحتاً ایدئولوژیک و متعلق به گفتمان انقلاب اسلامی است. زبان شعر او روان و ساده و امروزی است و در آن با آمیزهای از واژگان ادبیات مردمی و اصطلاحات رایج امروزی و درصدی از واژههای دخیل انگلیسی روبروییم. نشانههایی از نوآوریهای زبانی و هنجارگریزیهای تازه رایج در شعر نیمایی در شعر او قابل پیگیری است. سلمان در قوالب گوناگون، از غزل و مثنوی و رباعی گرفته تا نیمایی و سپید، طبع خود را آزموده است.
رویکرد اصلی و انگیزه او برای سرودن شعر، دفاع از انقلاب اسلامی و تبیین ارزشهای آن، مسئله جنگ، آرمان های دینی و انتقاد از ساختارهای اجتماعیسیاسی دیگر در جهان با تکیه بر ارزش های مذهبی، تبلیغ روحیه ایمان، جهاد و فداکاری و سادهزیستی است. او به آرایه پردازی و تصویرسازی گرایش نداشته و بیشتر سخنان خود را با صراحت و سادگی بیان کرده است. طبیعتگرایی از ویژگی های برجسته شعر اوست و واژگان مربوط به حوزه طبیعت - مانند باران، آفتاب، گل، دریا، صحرا، جنگل و... - در سروده هایش جلوهای چشمگیر دارند.
سلمان هراتی به سهراب سپهری علاقه ویژه داشت و حتی شعر »از خواب همیشه علف« - هراتی، - 129 :1380 را برای او سروده و شاید به خاطر همین علاقه سلمان به سپهری بوده که حسن حسینی، کتابی را که راجع به سپهری و بیدل نوشته - حسینی، - 1367 به سلمان تقدیم کرده است. سلمان به طور محسوس از سبک سپهری متأثر شده است تا جایی که نه تنها در طبیعت گرایی و یا در موسیقی بیرونی شعر که حتی در مضمونپردازی، لحن و بهرهگیری از واژهها و تعبیراتی خاص، شعرهای سپهری را به یاد میآورد:
»میان آفتاب و مردم راه میروم/ و ترانههایم را که از امید سرشارند/ در جیبشان میریزم/ در سبدهای خالی شان« لحن و پیام این سطرهای سلمان یادآور این لختها از سهراب هستند: »در رگ ها نور خواهم ریخت/ و صدا درخواهم داد:/ ای سبدهاتان پر خواب!/ سیب آوردم/ سیب سرخ خورشید« - سپهری، . - 339 :1375 و گاه گویی هراتی حتی قصد ارجاع و اشاره به شعر سپهری را دارد: »زندگی را باید دزدید/ در خلوتی که هیچکس نیست« - هراتی، . - 326 :1380 اشاره روشنی دارد به: «کسی نیست/ بیا زندگی را بدزدیم، آن وقت/ میان دو دیدار قسمت کنیم« - سپهری، :1375 . - 395 در نخستین جشنواره ادب و پایداری در سال 1379، هراتی از شاعران برتر دفاع مقدس شناخته شد. میدانی در غرب تهران هم به پاس خدمات فرهنگی او به انقلاب اسلامی، به نام وی خوانده میشود.
-1-2 بیان مسئله و پیشینه تحقیق
تمام دوره شاعری سلمان هراتی مقارن با سالهای جنگ تحمیلی بوده است و با توجه به تعهدی که سلمان نسبت به بازتاب دادن عقاید و افکار انقلابی در شعر خود داشته، جایگاه او در ادبیات انقلاب و جنگ جایگاهی منحصر به فرد است. زیرا شاعران نامدار دیگر این عرصه یا سالهای پیش از انقلاب و جنگ را نیز به سخن وری مشغول بودهاند - مانند سید علی موسوی گرماروی - و یا در سالهای پس از جنگ هم به شاعری پرداختهاند و طبق اقتضای وقت از مسائل دیگری جز جنگ و انقلاب هم سخن گفتهاند - مانند قیصر امینپور - ؛ اما مسئله اصلی و اساسی در تمام سالهای شاعری هراتی جنگ و انقلاب بوده است و او را باید صدای خالص ادبیات انقلاب اسلامی ایران دانست.
هراتی توانست بر شاعران انقلابی پس از خود اثری قابل اعتنا بگذارد و از همینرو بررسی روش کار و اندیشه او در زمینه ادبیات انقلاب و جنگ مهم تلقی میشود. با وجود این که کتابهایی چند در زمینه بررسی شعر هراتی نوشته شده است، که در زیر به آنها اشاره می کنیم، تا کنون با روش کنونی و به طور علمی، مستند، منسجم و مجزا به موضوع مقاله حاضر پرداخته نشده است: هم آشیان با عشقی ابدی: بررسی موضوعی ادبی سرودههای سلمان هراتی، نوشته غلامحسین برومند ، مست لحظه های ب یریا: کاوش ی در اشعار و افکار سلمان هراتی از من وچهر علیپور ، پژوهشی در زندگی و شعر سلمان هراتی به قلم مهدی خادمیکولایی در مقالات علمیپژوهشی تا کنون به موضوع ادبیات و انقلاب و جنگ در شعر سلمان هراتی پرداخته نشده و در میان سایر مقالات، که آنها را مروری میتوان خواند، دو مقاله زیر در این موضوع قابل ذکر هستند:
مقاله یادداشتگونهای با نام »گل چه پایان قشنگی« به قلم محمدتقی عزیزیان در کتاب ماه ادبیات - شماره 46، پیاپی160، بهمن :1389 ص - 38-34 و مقاله »جلوههای ادب پایداری در شعر سلمان هراتی« نوشته رضا کریمی لاری در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی - شماره 96، زمستان :1389 ص - 37-28 که هر دو فاقد شیوه مقالات علمیپژوهشی هستند و مطالب آنها در حد اشاره و پرداختن به کلیات مسئله و آوردن یکی دو مثال در هر مبحث است.
روش ما در این مقاله مبتنی بر سبکشناسی و بررسی و تحلیل سراسر سروده های هراتی و مستندسازی دادهها به وسیله ارجاعات متعدد به کلیات اشعار او و دستهبندی مطالب در این بخشهاست: .1 عناصر و واژگان حوزه دین و مذهب - الف. مفاهیم و تعابیر مثبت- ب. مفاهیم یا شخصیتهای منفی - - .2 شخصیتهای دینی- .3 شخصیتهای انقلابی و مبارز و شهیدان - الف. انقلابیان ایران- ب. انقلابیان جهان - - .4 انتقاد از ساختارهای سیاسی اجتماعی و نظام های فکری دیگر - الف. ایران پیش از انقلاب- ب. جهان غرب - - .5 نظر هراتی درباره جنگ - الف. معنویت جنگ- ب. دشمن اصلی: ظلم و استکبار جهانی - .
-2 بحث .2-1 عناصر و واژگان حوزه دین و مذهب:
احیای ادبیات دینی و پرداختن به مفاهیم معنوی و مذهبی یکی از شاخصه های اصلی و مهم ادبیات انقلاب اسلامی است که در شعر سلمان هراتی هم نقش پررنگی دارد و ما با بررسی سطوح سهگانه سبکشناسی شعر یعنی سطح فکری، ادبی و زبانی - شمیسا، - 227- 216 :1384 این ویژگی شعر او را نمایان میسازیم. میدانیم که »کار تحلیل عملی سبک از بررسی واحدهای کوچک زبانی آغاز میشود « - فتوحی، - 211 :1391 و »بخش عمده ای از سرشت یک سبک را نوع گزینش واژهها میسازد« - همان: . - 249 اگر از سطح واژه به بررسی شعر سلمان هراتی بپردازیم درمییابیم که پیکره واژگانی شعر او دال بر وجود متنی دارای بار ایدئولوژیک و گفتمانی است. در زیر با بررسی واحد کوچک واژه در مجموعه کلان کلیات اشعار سلمان هراتی واژههای نشاندار و متعلق به رمزگان نهاد شریعت را در دو فهرست آماری و مستند از مفاهیم مثبت و منفی فراهم آوردهایم:
الف - مفاهیم و تعابیر مثبت: آب صلواتی - هراتی، - 85 :1380، آرامش بهشتی - همان: - 307، آمرزش طلبیدن - همان: - 256، آیه - همان: 22، - 259، ایمان - همان: - 50، بانگ محمدی - همان: - 220، بتشکن - همان: - 82، بسماالله - همان: - 98، بعثت - همان: - 55، بهشت - همان: - 263، بیعت - همان: 27، - 98، پیامبر/پیغمبر - همان: 86، 168، - 223، تقوی - همان: - 205، تکبیر - همان: - 101، توحید - همان: - 83، توکل بر خدا - همان: 214، - توکلتُ علی االله - همان: - 42، حجت - همان: - 24، حرا - همان: - 86، حمایت دستان خدا - همان: 116،حَوّ - ِل حالَنا - همان: - 209، دعا - همان: - 286، ذکر - همان: - 45 ، رحمت بیمنتهای خدا - همان: - 19، رکوع - همان: - 24، زیارت - همان: 81، 200، - 83، سجاده - همان: 109، 110، - 302، سجده - همان: 36، 52، - 187، سلام خدا - همان: - 286، السلام علیک - همان: - 101 ، سید بزرگوار - همان: - 250، شهادت - همان: - 243، شهدا - همان: 105، 350، 354، - 366، شهید - همان: 56، 70، 74، 116، 117، 148، 156، 161، 241، 289، 314، 358، 359، 363، 367، 369، 382، 392، 393، - 394، صفات ثبوتیه - همان: - 187، صلوات - همان: 22، - 104، عاشورا - همان: - 103، فرشته - همان: 36، - 120، قرآن - همان: 194، - قربهً الی االله - همان: - 96، قیامت - همان: 42، - 45، گلدسته - همان: - 18، لبیک - همان: - 172، مأذنه - همان: - 220، محراب - همان: - 302، مذهب - همان: - 81، مسجد - همان: 20، - 381، معاد - همان: - 59، معجزه - همان: - 85 ، معنویت - همان: 29، 37، - 85، مقتدا - همان: - 30، موذن - همان: 80، - 274، مهربانی خدا - همان: - 20، نماز - همان: 24، 28، 32، 36، 49، 50، 100، 140، 141، 286، - 383، نور خدا - همان: - 260، وضو - همان: - 49، یاد خدا - همان:، 41یامُقلّبَ - القلوب - همان: . - 210
ب - مفاهیم یا شخصیتهای منفی: ابلیس - همان: - 24، باطل ]در برابر حق[ - همان: 27، - 81، برزخ1 - همان: 294، - 296، حرام - همان: - 41، دوزخ - همان: 15، 16، 68، - 307، ریا - همان: - 24، شیطان - همان: 24، 33، 172، 188، 229، - 243، فرعون - همان: 229، - 247، معصیت - همان: 33، 52، - 307، نفاق - همان: 24، - نفْس ]اماره[ - همان: - 24، نمرود - همان: . - 229
در این فهرست، واژه نشان دار شهید - که دارای بار مثبت ایدئولوژیک و مفهومی مقدس از دید نهاد شریعت است - پرکاربردترین واژه است و این جایگاه ادبیات پایداری را در شعر سلمان بهخوبی نشان میدهد. پرکاربردتر بودن مفاهیم مثبت نشاندهنده این است که سلمان بیش از انتقاد، به تبیین و توصیف نظام فکری و اعتقادی خود مشغول است و درصدی را نیز به نقد عناصر مخالف و منفی از دید مذهبی می پردازد. اما به همانسان که در بخش چهارم مقاله نشان خواهیم داد، جهتگیری انتقادی او بیشتر متوجه ساختارهای سیاسی اجتماعی است تا ساختارهای مذهبی غیراسلامی هرچند. ردّ پای نهی از منکر و نفی افعال غیرمشروع و حرام هم در شعر او دیده میشود.
