بخشی از مقاله
چکیده
هدف از نگارش این مقاله، بررسی تعلیم و تربیت اخلاقی از دیدگاه شهید مطهّری است. روش تحقیق استفاده شده در پژوهش حاضر کیفی، از نوع تحلیلی- توصیفی، مبتنی بر مطالعه ی کتابخانه ای است. برای این منظور، ابتدا به بررسی آثار شهید مطهّری به ویژه کتاب » تعلیم و تربیت در اسلام« و سپس کتاب ها، مقالات و پژوهش های مرتبط با این موضوع پرداخته شده استمباحث. بیان شده شامل مسئله ی تعلیم و تربیت، اخلاق، تربیت اخلاقی و عوامل مؤثّر در تربیت اخلاقی است.
نتایج پژوهش عبارت است از: تربیت اخلاقی گامی است در جهت ایجاد صفات اخلاقی مطلوب و دوری از رفتارهای ضد اخلاقیایجاد. ایمان، اخلاق و وجدان دینی از راه تعلیم و تربیت میسّر استاز. عوامل مؤثّر در تربیت اخلاقی از نگاه شهید مطهری تقویت اراده، عبادت، محبّت، حسّ حقیقت جویی، مراقبه و محاسبه، تفکّر، محبّت اولیا، ازدراج و کار است که در ضمن مقاله به آن پرداخته شده است.
واژگان کلیدیتعلیم: و تربیت، اخلاق، تربیت اخلاقی، عوامل تربیتی، شهید مطهّری
مقدمه
تربیت اخلاقی از جمله مسائلی است که از دیرباز در همه جوامع مورد توجّه پیامبران، اولیا و بزرگان و اندیشمندان بوده است. در دنیای امروزی، به دلیل بروز بحران هویت انسانی و ارزش های اخلاقی، روی آوردن به ارزش های اخلاقی امری لازم و ضروری است. اصلی ترین هدف تربیت اخلاقی، رشد اخلاقی دانش آموزان است؛ به گونه ای که آن ها را » نیک و خیر« بار آوردبههمین. جهت شایسته است که معلّمان و مربّیان به این موضوع توجّه کرده و زمینه را برای رسیدن به این هدف متعالی فراهم کنند.
در این پژوهش سعی شده تا با تحقیق در اندیشه های یکی از متفکّران بزرگ عصر معاصر، یعنی شهید مرتضی مطهّری، به بیان اهمّیّت بحث تربیت اخلاقی در رشد و تعالی انسانی و عوامل مؤثّر در تحقق و وصول به تربیت اخلاقی از نظر ایشان پرداخته شود.
از پژوهش های صورت گرفته ی مستقل در بحث تربیت اخلاقی، می توان به این موارد اشاره کرد: کتاب روش های تربیت اخلاقی کاربردی در اسلام، نوشته ی محسن حاجی بابائیان که در آن به معرّفی تربیت اخلاقی، بیان اصول، روش ها و عوامل مؤثّر در آن پرداخته شده استدر. مقالات نوشته شده در زمینه ی تربیت اخلاقی، اندیشه ی شخصیّت هایی از جمله: امام علی - ع، - خواجه نصیر الدین طوسی، ژان ژاک روسو و علامه محمّد تقی جعفری بررسی شده اند که عبارت اند از: اهداف، اصول و روش های تربیت اخلاقی از دیدگاه خواجه نصیر الدین طوسی پژوهشی در اصول و روش های تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی - ع - و ژان ژاک روسو وواکاوی اصول و روش های تربیت اخلاقی از منظر علّامه محمّد تقی جعفری.
از آن جایی که از بین تحقیقات انجام شده در حوزه ی تربیت اخلاقی، این مسئله در اندیشه های شهید مطهّری بررسی نشده است، در این مقاله نویسندگان قصد دارند تا با تحلیل جلوه های تحلیل جلوه های تربیت اخلاقی در آثار شهید مطهّری، به بررسی این موضوع پرداخته و تصویری از تربیت اخلاقی شهید مطهّری را در ذهن مخاطب ترسیم کنند.
تعلیم و تربیت
تعلیمدر لغت به معنای آموختن، یاد دادن و آموزش است و »تربیت«در معنایپروردن و پروراندن، پرورش و آداب و اخلاق را به کسی آموختن به کار می رود بهترین تعریف اصطلاحی بیان شده برای این دو واژه، به ترتیب عبارت است از تعلیمانتقال: علوم متون و به طور کلی انتقال دانسته ها به فراگیر و متعلّم است و تربیتشامل انتخاب رفتار و گفتار مناسب و به وجود آوردن شرایط و زمینه های لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اش را در تمام ابعاد وجود، به صورت هماهنگ پرورش داده و به تدریج به سوی هدف و کمال حرکت کند .آن چه که در تعلیم و تربیت مطرح می شود آموزش صرف نیست، بلکه بحث ساختن فرد فرد انسان هاست.
در گذشته، خانواده ها به اهمّیّت تعلیم و تربیت توجهی نداشتند و تنها برای این که فرزندانشان از دیگران عقب نماند، یا برای سرگرم کردن آنها و درصد کمی هم شاید برای با سواد شدن فرزندانشان، آن ها را به مدرسه می فرستاندکار. معلّم، تنها انتقال مطالب موجود در ذهن خود به ذهن دانش آموزان بود. در آن زمان، نحوه ی انتقال و چگونگی یادگیری مهم تلقی نمی شداما. در حال حاضر شرایط این گونه نیست، خانواده ها به اهمّیّت تعلیم و تربیت پی برده اند و فرزندان خود را برای تربیت شدن به مدرسه می فرستند و معلّمان هم وظیفه تربیت شاگردان و تغییر رفتار آنها را بر عهده دارند و آموزش آن ها به صورت عملی صورت می گیرد.
تربیت برای فرد، کمتر از ضرورت غذا برای جسم نیست؛ همان گونه که حفظ و بقای حیات انسان به غذا و خوراک بستگی دارد، تربیت نیز ضامن نوعی از حیات و زندگی اوست و زندگی سالمی را برای انسان فراهم می سازد. به طوری که فرد احساس می کند که تعلیم و تربیت مصالح او را تامین و بقاء و پیشرفت اجتماع را ضمانت می کند. فواید تعلیم هر دو جنبه زندگی فردی و اجتماعی را در بر می گیرد. به طوری که هم جنبه کامیابی اقتصادی، اجتماعی و بهره مندی از مزایای عالی زندگی فردی را در بر می گیرد و هم زمینه ساز دست یابی به ارزش ها اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ... جامعه را فراهم می آورد.
هدف از تعلیم و تربیت، در درجه اوّل، پرورش دادن عقل و قوه تعقلی فرد است، سپس مسئله تعلیم یا آموزش دادن مطرح می شوددر. تعلیم متعلّم فقط فراگیرنده است و مغز او به منزله ی انباری است که یک سلسله معلومات در آن ریخته می شود، اما هدف تعلیم و تربیت تنها این نیست، آن چه که مهم است دادن رشد فکری به متعلّم است، یعنی فراگیرنده باید توانایی تجزیه و تحلیل را پیدا کند وبا اندیشه ی خویش مطالب را استنباط کرده و با اجتهاد خود بتواند فرع را از اصل جدا سازد. در تعلیم و تربیت، باید زمینه پرورش روح علمی و روح حقیقت جویی نیز در فراگیران فراهم شود.
در تعلیم و تربیت آن چه که مهم است رسیدن به وضع نهایی و مطلوبی است که با انجام فعالیت های مناسب تربیتی صورت می گیرد .یکی از ویژگی های اساسی تربیت اسلامی، مهم تلقی کردن عقل و نقش آن در پرورش شخصیّت افراد است. تأکیدبر روش های تربیت عقلانی در دین اسلام، توازن عقل را حفظ کرده و زمینه را برای پرورش قدرت استدلال فراهم می سازد. خداوند متعال انسان را دارای فکر واندیشه آفرید و به او نیروی تفکر و تعقل بخشید.
مطابق دیدگاه فیلسوفان تربیتی هم، در تربیت آن چه که بیشتر از همه باید مد نظر قرار بگیرد، بعد عقلانی است که پایه و اساس تعلیم و تربیت به شمار می آید .اسلام مکتبی الهی است و تربیت در این مکتب جنبه دینی و معنوی داردچون. اسلام، دینی فطری است، تمامی ابعاد اساسی شخصیّت انسان را تحت تربیت قرار داده و خود را محدود به جنبه مشخّصی از وجود انسان نمی کنداین. همگامی پرورش عقلانی و تربیت معنوی از مشخّصه های تربیتی دین اسلام است.
نیل به اهداف تعلیم و تربیت زمانی امکان پذیر است که آموزش دهنده یا معلّم بتواند نیروی فکری فراگیر را پرورش داده و زمینه را برای استقلال فکری وی فراهم کندبه. او مجال فکر کردن داده و کاری کند تا قوّه تجزیه و تحلیل و استنباطش قدرت بگیردقوّه. ی ابتکار را زنده کرده و در متعلّم روح علمی و روح حقیقت جویی را پدید آورد. در نهایت این زمینه را برای فراگیر فراهم کرده تا وی با اجتهاد خود توانایی رد فرع بر اصل کند.
مربّیان هم باید به تغذیه سالم، رعایت بهداشت، پرورش اعضا، پرورش نیروی فکری و تمرین و کوشش فراگیرندگان توجّه کنند تا بتوانند افرادی باهوش، سالم، مؤدّب، دانشمند وپرکار تربیت کنند و هم باید به زندگی باطنی، سعادت و کمال اخروی آنها توجه کنند و آن را هدف اصلی تربیت خود به حساب بیاورندآن. چه را که اولیا و مربّیان در تربیت اسلامی باید به آن توجه کنند، پرورش نیروی خداجویی، ایمان به مبدأ و معاد، تقویت اخلاق نیک، بازداشتن از رذایل اخلاقی ایمان، صبر و ... است که پایه و اساس تربیت اسلامی است.
اخلاق
اخلاق بر گرفته از ماده ی خُلق عبارت است از هیئتی که برای نفس پیدا می شود و در آن رسوخ پیدا می کند، به گونه ای که افعال به سهولت و بدون تفکّر و اندیشه از نفس صادر شودحال. اگر این هیئت کانون افعال نیکو باشد، آن را خُلق حسن می گویند و اگر مصدر اعمال زشت باشد آن را خُلق قبیح می نامند.
