بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی نظرات و آرای تربیتی علامه شهید مطهری ، مشخص می سازد که آراء ایشان در خصوص تربیت ، از مکتب تربیتی اسلام الهام گرفته است . شهید مطهری ، تربیت را پرورش استعدادهای درونی و به فعلیت درآوردن آنها می داند . ماهیت تربیت از دید شهید مطهری امری متعالی و قدسی است و معیار تشخیص حسن و قبح اعمال تربیتی با فطرت و عقل می باشد .
شهید مطهری بر اساس کلمات قصار حضرت علی - ع - در نهج البلاغه ، معتقد است که در تربیت باید دل ها را از ناحیه میل آنها به دست آورد و مربی باید کوشش کند که میل قلب را پرورش دهد و به زور متوسل نشود . ترس از ارعاب و تنبیه در انسان عامل تربیت نیستند ولی برای تربیت لازم اند . ایشان معتقدند که محتوی مناسب برای تربیت در نظر امام علی - ع - ، برگرفته از آیات الهی است .
شهید مطهری معتقد است که مربی باید خود ، انسان کامل و واصل به مدارج عالی انسانیت بوده و پیش از آنکه به تربیت دیگران بپردازد به تعلیم و تربیت خویش همت گمارد . شهید مطهری ، به نظریه عادت در تربیت معتقد بوده و می فرمایند عادت ، ساختن است ولی پرورش نیست برخی اخلاقیات ف اموری ساختنی است و باید عادت بشود . شهید مطهری اصل تشویق و تنبیه را در تربیت لازم می دانند و معتقد است که مربی بایدکاملاً از علت تشویق و تنبیه آگاه باشد .
مقدمه:
نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز بر کسی پوشیده نیست . انسان به دلیل ویژگی تربیت پذیری از سایر مخلوقات متمایز شده و گوهر او تنها با تربیت به کمال می رسد . ارزش آدمی را نیز می توان به میزان برخورداری او از تعلیم و تربیت مشخص کرد.اگر بخواهیم برای تربیت نسل امروز طرح و برنامه ای مدون تهیه کنیم ، باید از نظریه ها و توصیه های اندیشمندان پیشین بهره ببریم .
کمال مطلوب آدمی و اصول روشهای جدید تربیت را می توان به آسانی از خلال آرای تربیتی قدمای عالی قدر آموزش و پرورش بازیافت . در سرزمین علم پرور و فرهنگ دوست ما ایران ، آثار زیادی از اندیشمندان در زمینه تعلیم و تربیت برجای مانده است .
در این تحقیق با محدود کردن بحث ، به بررسی نظریات و آرای تربیتی علامه شهید مطهری - ره - در نهج البلاغه پرداخته شده است . شهید مطهری از جمله صاحب نظران بنام قرن معاصر در زمینه تعلیم و تربیت است و دارای تجربه وافی بوده است . این تحقیق نشان می دهد که نظام آموزشی و نحوه آموزش ایران و فرهنگ ما متناسب با احکام و ویژگیهای مکتب تربیتی اسلام می باشد و آرای تربیتی ایشان می تواند مددکار دست اندرکاران تعلیم و تربیت باشد و در غنی سازی محتوا و روش تربیت می توان از آراء و نظریات ایشان بهره گرفت .
مفاهیم و تعاریف:
تربیت: وازه تربیت از ریشهرُبُوی" " و به معنی افزایش و رشد و نمو است و از لحاظ لغوی به معنی رشد و یا کسی که قابلیت رشد و پرورش داشته باشد و از لحاظ اصطلاحی ، تعاریف مختلفی از تربیت شده است که به نمونه ای از آنها اشاره می کنیم :
-1تربیت یعنی رشد قوه قضاوت صحیح .
-2 تربیت عبارتست از عملی که بین دو قطب سیال یعنی مربی و متربی صورت می گیرد .
-3 تربیت عبارتست از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب .
تعلیم: عبارتست از فراهم کردن زمینه ها و عوامل برای اینکه متعلم دانشی را واجد شود . در تعلیم معلم فقط زمینه را جهت فراگیری متعلم آماده می کند و این متعلم است که خود ، فعالانه به یادگیری می پردازد .
تربیت اخلاقی : مراد از تربیت اخلاقی ، چگونگی به کارگیری و پرورش استعدادها و قوای درونی ، برای توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی و نیل به فضائل عالی اخلاقی و دوری از رذیلت ها و نابود کردن آنهاست . در تربیت اخلاقی ، رویکرد اصلی متوجه پرورش استعداد های اخلاقی و رسیدن به کمالات اخلاقی است .
پرورش : -1 فرآهم آوردن زمینه ها برای نمایاندن توانایی هاست -2 شکوفاندن و به بار آوردن توانایی های درونی و استعدادهای طبیعی.
فطرت: عبارتست از گرایش های درونی ، آگاهانه و اختیاری ، مثبت و متعالی و غیر اکتسابی است که در تمام انسانها به طور بالقوه وجود دارد و در صورت فراهم بودن شرایط به فعلیت می رسد .
عادت: روشی در تربیت است که در آن متربی بدون توجه و آگاهی به تکرار و تمرین امری می پردازد که فراگیری مطالب در آن با درک و فهم توأم نیست و متربی تمنا در اثر تکرار و تلقین امری را به ذهن خود وارد می سازد و یا مهارتی را کسب می کند .
تشویق: در لغت به معنای آرزومند کردن ، به شوق افکندن و راغب ساختن است و در اصطلاح ، یعنی استفاده از امور مطلوب و مورد درخواست فرد ، پس از انجام عمل برای افزایش یا تثبیت عمل است .
تنبیه: در لغت به معنی آگاه کردن ، بیدار کردن ، ادب کردن و مجازات کردن است و مراد از تنبیه استفاده از محرک های آزارنده برای فرد ، پس از انجام عمل برای کاهش یا حذف رفتار است .
رشد: تغییرات تدریجی که در انسان به صورت ناخودآگاه صورت می گیرد .
قضاوت صحیح: اظهار نظری که همراه با دلیل و سند باشد .
هدایت: نمایاندن و نشان دادن راه صحیح از غلط به افراد تا از انحراف مصون بمانند و به راه خطا گام ننهند .
عقل : بعدی از انسان که راهبر انسان در بندگی خدا ، و رساننده به سعادت و ورود به بهشت جاوید است . معنای اصلی عقل ، نگه داشتن و بازداشتن است .
ضرورت و اهمیت تربیت:
شاید کمتر کسی باشد که درباره اهمیت و لزوم تعلییم و تربیت شک کند . زیرا با اندکی تفکر و تأمل روشن می شود که انسانشدنِ انسان ، مرهون و مدیون اقدام ها و فعالیت های تعلیمی و تربیتی می باشد .
مکتب اسلام برای تربیت در تمام مراحل و مقاطع زندگی ، دستورهای ویزه ای داده تا انسان از کودکی در کانونهای خانواده و در آغوش والدین ف معلم و فرهنگ محیط ، تربیت مناسب را ببیند و برای مراحل عالی تر زندگی انسانی آماده شود و پرورش یابد .
بر این اساس شکوفایی استعدادها و ارزشهای والای مبتنی بر تعلیم و تربیت است و انسانشدنِ انسان و وصولش به کمال نهایی ، همه مرهون تعلیم و تربیت است . به همین سبب امام غزالی و خواجه ی طوسی ، تعلیم و تربیت را " اشرف صناعات" دانسته اند.
در اهمیت تربیت افلاطون حکیم می فرمایند : " در اثر تربیت ، هم روح انسان ، به بلندترین پایه جمال و کمال می رسد ، بنابر این عالیتر و مقدستر از تربیت فنی نیست ". امام غزالی مانند بسیاری از صاحب نظران تعلیم و تربیت ، سبب م شود که فرد در دنیا و عقبا سعادتمند گردد
. استاد البشرف خواجه ی طوسی ف تربیت را ایجاد ملکات در انسان دانسته و معتقد است که تربیت صفتی است که انسان را به کمال خویش می رساند .
تعلیم و تربیت می تواند ارتباط آفریده با آفریدگار را مستحکمتر نماید و او را به پذیرش تعهد و قبول مسئولیت وادارد اساساً. انگیزه بعثت انبیاء ، امامت معصومین - ع - و ولایت فقها بر همین هدف استوار است .
تعلیم و تربیت در نزد پیشوایان اسلام ، چنان لا اهمیت است که از همان ابتدا مسأله تربیت و هدایت مردم را در رأس برنامه های خود قرار می دادند و تعلیم و تربیت در نظر امام سجاد - ع - چنان با ارزش است که برای این کار از خداوند استمداد می طلبد : پروردگارا مرا بر تربیت ، تادیب و نیکی به فرزندانم یاری فرما .
حضرت امام خمینی - ره - ، تربیت را هدایت می داند و آن را وسیله ای برای خارج شدن انسان از قوه به فعل و در واقع شکوفا کردن فطرت و استعدادهای نهفته انسان . چنانچه می فرمایند »این تربیت است که فطرت را شکوفا می کند و یک کشور را ممکن است به کمال مطلوب برساند .
جریان باز پس گرفتن شریعه آب از سپاه معاویه و مباح و آزاد گذاشتن آن برای عموم دوست و دشمن ، از طرف حضرت علی - ع - که از وقایع جالب جنگ صفین است . چیزی جز بیداری ، هدایت و تربیت گروهی از گمراهان از سوی امام علی - ع - نبوده است . بنابراین در اهمیت تعلیم و تربیت همین بس که پیشوایان ما در همه مراحل حتی در سخت ترین برخوردهای صحنه خونین جنگ ، لحظه ای از آن غافل نبوده اید چنانچه خطبه های امیرالمومنین - ع - در میادین جنگ و آثار درخشان تربیتی آنها همه حاکی از این مطلب است .
مفهوم تربیت:
استاد شهید مطهری - ره - معتقد است که تربیت عبارت است از شناخت و پرورش دادن استعدادهای درونی و به فعلیت درآوردن آنها . یعنی استعدادهایی را که بالقوه در یک شیء موجود است به فعلیت درآوردن و پروردن . و لهذا تربیت فقط در مورد جاندارها یعنی انسان ، گیاه و حیوان صادق است و اگر این کلمه را در مورد غیر جاندار به کار ببریم مجازاً، به کار برده ایم . نه اینکه به مفهوم واقعی ، آن شیء را پرورش داده ایم . تربیت باید تابع فطرت ، یعنی تابع و پیرو طبیعت و سرشت شیء باشد ، اگر بنا باشد یک شیء شکوفا بشود
