بخشی از مقاله
چکیده
بحث تربیت دینی از کامل و جامعترین نوع تربیت در جهت رشد و پیشرفت استعدادها در تمام جنبههای فردی و اجتماعی است. در این مقاله علاوه بر تعریف مبادی تربیت دینی به »انواع روشهای تربیت دینی« که از مهمترین که در دو دسته از روشهای برگرفتهشده از قرآن و احادیث و نیز روشهای برگرفته شده از تحقیقات روانشناسی و برخی از مهمترین روشهای تربیت دینی اشاره شده است. در ادامه مقاله به چالشها و آسیبهای تعلیم و تربیت دینی در نظام های آموزشی که با توجه به مطالعه تحقیقات متنوع صورت گرفته توسط متخصصین این حوزه در پنج طبقه اصلی طبقه بندی شده است که شامل چالشها و آسیبهای تعلیم و تربیت دینی در حوزههای محیطی، محتوایی، معلمان یا مربیان، روش ها و جهانیشدن میباشد.
واژههای کلیدی: تربیت دینی، مبادی تربیت دینی، چالشها و آسیبها.
مقدمه
از دیرباز اساس دغدغه فکری انسان، موضوع تعلیم و تربیت و روشهای دستیابی به آن بوده و همواره در تمامی ادوار این امر توجه آدمی را به سوی خود معطوف نموده است. اساسا، حفظ دین به عنوان زیر بنای اعتقادی جامعه و تداوم فرهنگی دینی، مستلزم توجه به کیفیت تعلیم و تربیت است نگاهی گذرا به تاریخ بشر نشان میدهد که همهی جوامع به نوعی دیندار بودهاند؛ خواه جوامع ابتدائی و ساده، یا جوامع پیشرفته و پیچیده، خواه جوامع کوچک و محدود، یا جوامع بزرگ و وسیع در جوامع مختلف هم با توجه به ضرورتهای فرهنگی خود، برای نظام تعلیم و تربیت اهداف و خط مشی های متفاوتی را اتخاذ مینمایند که در امر پویا نگه داشتن جامعهای که در آن زندگی میکنند موثر است.
در این میان نظر به اینکه جوامع کنونی با توجه به بحرانهای مختلف اخلاقی و اجتماعی، رویکرد دوبارهای به ایمان و باورهای دینی دارند، توجه به ترویج دین و دینداری از اهمیت ویژهای برخوردار شده است همچنین نگاهی به سیر تاریخی زندگی انسان هم همواره نشان میدهد که انسانها به دین و به تبع آن به تربیت دینی1 توجه داشتند. دین معمولا به عنوان عنصری تعیین کننده در زندگی انسان بوده است. از این رو، انسان ها همواره در تلاش بودند تا با تربیت دینی مناسب به پرورش افرادی بپردازند که توان زندگی مناسب در جامعه را داشته باشند. تربیت دینی حتی در عصر جدید به دلیل رجعت دوباره به دین از اهمیت ویژهای برخوردار شده است.
برخی بر این باورند که تربیت دینی میتواند بر اساس مبانی عقلی بنا شود و تعدادی نیز بر این باورند که باید بر مبنای عادت و تقلید باشد و در نهایت، بعضی دیگر بر شهود و الهام در این نوع تربیت تاکید میکنند بحث تربیت دینی هم از مهمترین و چالشزا ترین مباحث عرصه تعلیم و تربیت به طور عام و تربیت اسلامی به طور خاص است تربیت دینی به عنوان یک الگوی تربیتی نظامند؛ اهداف ، اصول و شیوه تربیتی از تعالیم الهی نشأت گرفته است و سیرهی معصومین - ع - مبین این نکته است که تربیت دینی، تربیت نظامندی است که از حوزه نظریههای آرمانی خارجشده جامه عمل پوشیده است.
تربیت
واژه ی تربیت معادل کلمه میباشد و از دو ریشه تغذیه دادن و بیرون کشیدن برگرفته شده است. بر همین اساس از این کلمه، دو معنی شکلدادن و هدایتکردن استنباط میگردد ریشه ی اصلی تربیت، و ریشه ی ثانوی و فرعی آنربَو است. تربیت از ریشهی ثانوی به معنای تغذیه، رشد و نمو است که بیش تر، به پرورش جسمانی و مادی توجه دارد ولی تربیت از ریشه یربَب در کتاب های لغت دارای معناهای متعددی همچون سرپرستی، کامل کردن، اصلاح امور و، تدبیر، تأدیب، چیزی را ایجاد و انشاء کردن وبه تدریج از حالت نقص به حد تام رساندن و سوق دادن شیء به سمت کمال و رفع نقایص است و در اصطلاح تربیت عبارت است از هر گونه فعالیتی که معلمان، والدین یا هر شخص به منظور اثر گذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردی دیگر بر اساس اهداف از پیش معین انجام میدهد.
تعاریف زیادی در مورد تربیت ارائه شده است که در این مقاله سعیشده در جهت رسیدن به تعریف تعلیم و تربیت دینی به چند مورد از تعاریف تربیت که توسط متخصصان این حوزه ارائه شده است اشارهگردد. امینی تربیت را عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اثر را در تمام ابعاد وجود و به طور هماهنگ پرورشداده،شکوفا سازد و به سوی هدف و کمال مطلوب تدریجاً حرکت کند میداند.
به عبارت دیگر تربیت عبارت از پرورشدادن، یعنی به فعلیت درآوردن استعدادهای درونی که در یک شیء هست ولی از نظر روات تربیت عبارت است از توسعه ی شخصیت یا قدرت روحی و تربیت کردن عبارت است از دادن آموزش عقلانی، اخلاقی و اجتماعی. بنابراین تربیت عبارتست از جهت دادن و تنظیم افکار، امیال و رفتارها وجلوگیری از ترکیب نابجا، رشد نابجا و حذف نابجای آنها متناسب با شرایط موجود برای رسیدن به وضع مطلوب کشاورز در مقاله خود تربیت را زمینهسازی برای کمک کردن به متربی در جهت شکوفاسازی قابلیتها و تواناییهای درونیاش میداند.
امروزه، مربیان و فیلسوفان تعلیم و تربیت میگویند که کمککردن باید در سه شاخه بینشها، گرایش و انگیزشها و رفتارها انجام شود. مربی با ارائه بینش خاص، با تقویت بعد گرایشی و انگیزشی، و سرانجام با تصحیح و جهت دهی عمل، به متربی کمک میکند تا استعدادها و قابلیتهایش را شکوفا سازد و در جهت کمال مطلق حرکت کند. بنابراین در تربیت، بحث هدایت و فراهمآوری زمینههای مساعد برای مربی مطرح است، نه ایجاد یک امر بدون زمینه که در واقع نوعی تحمیل یا واردسازی زورمدارانه باشد. پس در جمعبندی از تعریف تربیت میتوان گفت که هدف از تربیت، فراهمکردن زمینهها و عواملی برای به فعلیت رساندن و شکوفاکردن استعدادهای دانشآموزان در جهت مناسب و مطلوب کرد.
مبادی تربیت دینی
مراد از مبادی در اینجا مبادی تصوری است. مبادی تصوری، همان تعریف حدی و رسمی مفاهیم است. منطقدانان مبادی را به دو قسم مبادی تصوری و مبادی تصدیقی تقسیم میکنند. روشن ساختن مبادی تصوری به فهم بهتر مفاهیم و مفاهمهی طرفین بحث کمک میکند بنابراین در مقام جمع میان این نظرها میتوان گفت تربیت به معنای تعالی انسانی و از بینبردن صفات ناپسند اخلاقی است که مایهی فزونی مقام و منزلت معنوی نیز میگردد و از آنجا که یکی از اهداف دین نیز رشد معنوی و اخلاقی انسانهاست، می توان گفت تربیت با دین در ارتباطی تنگاتنگ است، به گونهای که تربیت دینی را میتوان شکوفا نمودن درون انسان و تجلی آن در عمل و رفتار بیرونی وی دانست که به ایجاد تحولات ثمربخش در زندگی انسان میانجامد.
واژهی دین نیز در لغت، به معنای کیش، آیین، طریقت، و شریعت و در اصطلاح، عبارت است از مجموعه اصول و قواعد بنیادی و احکام و دستوراتی که از سوی خدا به انسان داده شده است. به عبارت دیگر، دین شامل گزارههای توصیفی و تجویزی است مفهوم دین تا به حال به طرق گوناگونی مورد توجه و تعریف قرار گرفته است به نحوی که فهم معنای حقیقی آن در پردهای از ابهام فرو رفته است. از نظر برخی، دین به معنای انجام برخی مناسک است مانند: عبادت، دعا، نماز و غیره. به رغم اختلاف دیدگاهها دربارهی معنای دین، حداقل این امر به طور کامل توسط همه پذیرفتهشده است که دین به انسان کمک میکند تا به سوی اهداف معنوی جهت دستیابی به خوشبختی، سعادت و آرامش گام بردارد.
باور دینی بر این امر استوار است که برخی انسانها دارای روح عالیتری نسبت به دیگر انسانها هستند. خداوند قادر مطلق و حاکم کل است. همه امور از او سرچشمه میگیرد و به او ختم میگردد. دین به انسان کمک میکند تا به خدا نزدیک شود. بنابراین، دین مهمترین ابزار برای پیبردن به خدا و نیل به سعادت و آرامش نهایی است. اسپنسر از جمله محققان و فیلسوفانی است که به اشکال متعدد نسبت به تعریف دین پرداختهاند. او دین را چنین تعریف کردهاست: اعتقاد به موجودی که عقل، او را درک نمیکند و در همه جا هست رابرت بلاّ هم در تعریف دین گفته است که دین مجموعهای است از صورتها و اعمال نمادین که آدمیان را با وضعیت غایی هستی مربوط میسازد.
