بخشی از مقاله
چکیده
امروزه اغلب کشورهای توسعهیافته، صنایع راهبردی خود را از "فناوریهای سخت" به "فناوریهای نرم" تغییر دادهاند. این تغییر پارادایم برای ملتهایی که بتوانند زودتر از دیگران آن را درک کنند و با آن همراه شوند فرصتهای قابل ملاحظهای را برای موفقیت و توسعه آن کشور فراهم نموده است. این در حالی است که با توجه به پیشینه غنی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی کشور ایران، بخش فرهنگ و هنر با زایش و توسعه صنایع خلاق، میتواند از حوزه هزینهمحور به عرصه ثروتآفرینی وارد و به عنوان موتور اصلی اقتصادی کشور تبدیل شود.
هدف از مقاله حاضر، معرفی مدلهای تجاریسازی فناوری در صنایع خلاق و فرهنگی و شناسایی چالشهای تجاریسازی فناوری در این صنایع در ایران است. در این زمینه پس از مرور مبانی نظری و پیشینه پژوهش و اخذ نظرات خبرگان، مجموعه عوامل تاثیرگذار بر تجاریسازی فناوری در این حوزه به چهار دسته تقسیمبندی شده و 19 مورد چالش ذیل آنها طبقهبندی شده است. با استفاده از روش تحلیل عاملی تاییدی، ارتباط گویهها با سازهها بررسی و سپس معنیداری ارتباط عوامل با موفقیت تجاریسازی فناوری مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان میدهد که در مجموع، عوامل اقتصادی دارای بالاترین تاثیر بر تجاریسازی فناوری در صنایع مورد بحث بوده و شاخصهایی مانند ضعف نظام مالکیت فکری در ایران، عدم توجه به برندسازی محصولات خلاق و فرهنگی، عدم وجود نظام تامین مالی مناسب، به عنوان مهمترین شاخصهای تاثیرگذار شناسایی شدهاند.
کلمات کلیدی: صنایع خلاق و فرهنگی، تجاریسازی، فناوری نرم، فناوری سخت، خلاقیت
1 مقدمه
صنایع خلاق1 شامل صنایعی است که ماده خام تولیدات آنها را سرمایه فکری و خلاقیتهـای فرهنگـی، هنـری، علمـی و فناورانـه انسان تشکیل میدهد و محصولات آنها مشتمل بر مالکیت معنوی2 میشود(ملکی فر و کیقبادی، .(1393 در سند استراتژی کسب و کار جهانی کانادا در سال 2005 آمده است: "ما در صنایع مختلف ترجیح میدهیم عمـدتاً تولیدکننـده و صـادرکننده باشـیم تـا واردکننده محض اما در صنایع فرهنگی سخن از یک ضرورت اجتماعی است و واردکننده و مصرف کننده فرهنگ دیگران بودن بـه هیچوجه پذیرفتنی نیست"(.(Foreign Affairs and International Canada, 2012
در سالهای اخیر اغلب کشورهای توسعهیافته صنایع راهبردی خود را از"فناوریهای سخت" به "فناوریهای نرم" تغییر دادهاند (زوئینگ3، .(2005 آنان اولویت سرمایهگذاری خود را بر روی صنایع خلاق قرار دادند. این تغییر پارادایم برای ملتهایی که بتوانند
1 Creative Industries 2 Intellectual Property 3 Zhouying Jin
1
زودتر از دیگران آن را درک کنند و با آن همراه شوند فرصتهای قابل ملاحظهای را برای موفقیت و توسعه آن کشور فراهم نموده است (ملکی فر و کیقبادی، .(1393 امروزه میبایست بین یک اثر فرهنگی ـ هنری یا کالای فرهنگی ـ هنری(خلاق) تمایز قائل شد. در گذشته تولید اثر فرهنگی ـ هنری بدون توجه به نیاز مشتری صورت میگرفت اما در اقتصاد مدرن این اثر به کالای فرهنگی یا خلاق تبدیل میشود که با توجه به نیاز مصرفکننده تولید میگردد.
اهمیت کالای خلاق نسبت به محصولات صنعتی از این جهت است که با صدور کالای خلاق، علاوه بر سودآوری مالی، هویت یک ملت تحکیم و به دیگران نیز معرفی میشود(واعظینژاد،.(1392 اگر اهداف یک صنعت درآمدزایی، اشتغالزایی، رشد اقتصادی کشور و نرخ ارزش افزوده آن صنعت در نظر گرفته شود شاید صنایع خلاق بر بسیاری از صنایع سخت برتری داشته باشد. این سوال همیشه مطرح است که چرا غالب کشورهای توسعهیافته صنایع سخت خود را به کشور در حال توسعه واگذار میکنند و خود در صنایع با ارزش افزوده بالاتری سرمایهگذاری میکنند؟ تحقیق انجام شده توسط مشاوران ترا 1 نشان داد که صنایع خلاق در سال 2008 به میزان (%4/5) کل تولید ناخالص داخلی و (%3/8) نیروی کار اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده است. سهم بخش خلاق بیش از صنایع محصولات شیمیایی، لاستیکی و پلاستیکی (%2/3) و املاک و مستغلات (%2/1) میباشد. در هلینسکی((%9 گردش مالی کسب و کار از بخش خلاق میباشد و این سریعترین رشد در شهر بوده است( TERA Consultants, .(2010
با توجه به پیشینه غنی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی کشور ایران، بخش فرهنگ و هنر با زایش و توسعه صنایع خلاق، میتواند از حوزه هزینهمحور به عرصه ثروتآفرینی(ثروت اقتصادی، ثروت اجتماعی، اشتغالزایی بالا و ...) وارد و به عنوان موتور اصلی اقتصادی کشور تبدیل شود. به این ترتیب، سوال اصلی مقاله آن است که تجاریسازی فناوری در صنایع خلاق و فرهنگی ایران با چه چالشها و مشکلاتی روبرو است؟ به منظور پاسخگویی به این سوال، ابتدا مبانی نظری و تعاریف صنایع خلاق و فرهنگی بررسی شده و پیشینه پژوهشهای انجام شده مرور میشود. سپس عوامل اصلی موثر بر تجاریسازی فناوری دراین صنایع شناسایی و مولفههای تاثیرگذار ذیل آنها شناسایی و با نظر خبرگان تایید شده است. در ادامه، مدل مفهومی پژوهش معرفی و دادهها و نتایج حاصل از انجام مطالعه میدانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت جمعبندی و نتیجهگیری ارائه میشود.
2 مرور ادبیات
در تعریف واژه خلاقیت میتوان گفت که خلاقیت به توانایی یک شخص و یا سازمان در ایجاد، ترکیب و چیدمان دانش و مهارت جهت خلق چیزی جدید گفته میشود(.(Johnson, 2008 در ارتباط با صنایع خلاق، این خلاقیت از طریق تخیل هنری و تفکر غیرمعمول شکوفا میشود .(Gwee, 2009) دستاوردهای صنایع خلاق در قالب ایدههای جدید و یا تفکرات متفاوت ناملموس و ذهنی است(.(KEA European Affairs , 2009
برای آن که بتوان در دنیای رقابتی اقتصاد امروزی دوام آورد، خلاقیت میبایست در بازارهای رقابتی جایگاه محکمی برای خود ایجاد نماید. قابل ذکر است خلاقیت تنها در زمینه صنعت فعالیت ندارد و در سایر بخشها از جمله هنر، رسانه، طرح و محتوا به خوبی درخشیده است(.(Flew, 2002
علیرغم وجود شباهتهای معنایی بین "صنایع فرهنگی"2 و "صنایع خلاق" یافتن وجه تمایز بین آنها آسان نبوده و دلیل اصلی آن همپوشانی معانی دو مفهوم است. یکی از تفاوتهای عمده در تعریف این دو واژه گزینش و یا طرز قرارگیری واژگان است. در
1 "%XLOGLQJ D GLJLWDO (FRQRP\ : 7KH ,PSRUWDQFH RI 6DYLQJ -REV ,Q 7KH (8ʼ6 FUHDWLYH ,QGXVWULHV-2010" study was conducted by TERA Consultants 2 Cultural Industries
2
کل میتوان گفت صنایع فرهنگی تاکید بیشتری بر روی عوامل فرهنگی دارد و صنایع خلاق بر خلاقیت و نوآوری توجه خاص دارد. هر دو تعریف توجه به محصولات تولید شده دارند که عمدتا محصولات فرهنگی مورد بحث است ( Fesel & Söndermann, .(2007; Throsby, 2008
برخی از محققان از صنایع خلاق به عنوان تعریفی الحاقی از صنایع فرهنگی یاد کردهاند .(Throsby, 2008) صنایع فرهنگی غالبا در بخشهای متعارفی چون "هنر، صنایع دستی، عتیقهجات، معماری" (Cunningham, 2002, p.54) و حرفههای کسب و کاری مانند رادیو، تلویزیون، رسانههای گروهی و سینما فعالیت دارد. صنایع خلاق این وظیفه را دارد که تغییر الگوها را به بخش-های جدید اقتصادی انتقال دهد، لذا بر موضوعات بهروزتری همچون تکنولوژیهای ارتباطی و اطلاعاتی (Hutton, 2003) و بازار دیجیتال تمرکز دارد .(Cunningham, 2002)
صنایع خلاق با مواردی همچون کپی رایت، طرح، گواهی ثبت اختراع و علامتهای تجاری ثبت شده، شناخته شده است. ترازبی (Throsby, 2008)، چنین تعریفی از صنایع خلاق دارد: "صنایع خلاق به صنایعی خطاب میشود که خلاقیت از ارکانهای اصلی آن باشد و در تولید محصولات آن نقش اساسی داشته باشد". بنابراین، نتایج و دستاوردهای صنایع خلاق شامل داراییهای ناملموسی چون طرح، کپی رایت و اختراعات در علوم و مهندسی است که همگی توسط سند ثبت اختراع1 و حق امتیاز محافظت میشوند(.(Cunningham, 2002
تعریف صنایع خلاق
سازمانهای بینالمللی تعاریف مختلفی از صنایع خلاق ارائه دادهاند که در زیر به برخی از آنها اشاره میشود: دپارتمان فرهنگ، رسانه و ورزش انگلستان (DCMS2)
به آن دسته از صنایع گفته میشود که به خلاقیت فردی، استعداد و مهارت وابسته هستند و قابلیت ایجاد ثروت و اشتغال از طریق تولید و بهرهگیری از نیروی متفکر و خلاق امکانپذیر میباشد؛ نظام طبقهبندی آن عبارت است از تبلیغات، معماری، هنر و عتیقه-جات، صنایع دستی، طراحی، مد، فیلم و ویدیو، موسیقی، هنرهای نمایشی، نشر، نرمافزار، رادیو و تلویزیون، بازیهای رایانهای و ویدیویی(.(DCMS, 2001
