بخشی از مقاله
چکیده
جنگلهای شمال البرز جزء جنگلهای کهن دنیا محسوب می شوند که از نظر تعداد و تنوع گونه ای بسیار غنی می باشند. آگاهی از الگوی پراکنش مکانی گونه های موجود در این جنگلها که از آشکارترین جنبه های ساختاری یک توده جنگلی است؛ در تشخیص ساز و کارهای خاص آنها، تشریح پایداری اکوسیستم، تهیه طرحهای مدیریتی مناسب، اقدامات حفاظتی و احیایی و اعمال دخالتهای جنگلشناسی مفید است.
رقابت، یک فرآیند اکولوژیکی اساسی است که شناخت آن به ویژه هنگامی که هدف از مدیریت جنگل، پویایی اکوسیستم های طبیعی باشد اهمیت زیادی دارد. به منظور تعییین الگوی مکانی، رقابت و اجتماع پذیری درختان، پس از جنگل گردشی یک قطعه نمونه یک هکتاری به ابعاد 100× 100 متر در پارسل 1 سری 4 حوضه آبخیز 23 - ذیلکی - در میان توده های آمیخته پهن برگ انتخاب شد. سپس کلیه درختان با قطر برابر سینه بیشتر از 7/5 سانتی متر مورد اندازه گیری قطر، تعیین گونه و تعیین مختصات به روش فاصله - آزیموت قرار گرفتند.
به منظور تعیین الگوی مکانی درختان از تابع یک متغیره K رایپلی و برای بررسی رقابت درون گونه ای و اجتماع پذیری درختان راش و رقابت بین گونه ای راش و گونه های موجود از شکل دو متغیره این تابع استفاده شد. نتایج این مطالعه بیانگر الگوی خوشه ای درختان در این قطعه نمونه بود. نتایج بررسی اثرات متقابل درختان کم قطر با درختان میان قطر، قطور و خیلی قطور - M، L و - EL گونه راش در فواصل کوتاه، فاقد اثر متقابل مثبت یا منفی و در فواصل بیشتر اثر متقابل مثبت ضعیفی را نشان داد.
نتیجه مطالعه رقابت راش با شیردار حاکی از اثر متقابل منفی یا دفع در فواصل کوتاه و با توسکای ییلاقی، خرمندی و انجیلی در فواصل کوتاه فاقد اثر متقابل مثبت یا منفی و جاذبه در فواصل بیشتر بود. از نتایج این بررسی می توان در نشانه گذاری موثر در دخالتهای جنگل شناسی بهره گرفت و کاشت درختان در احیای جنگل با توجه به عدم تحمل پذیری درختان راش در فواصل دورتری صورت بگیرد تا رشد بهتر و بهره مندی از منابع به راحتی امکانپذیر باشد.
-1 مقدمه
از جمله ویژگی های شاخص توده های جنگلی، نحوه پراکنش درختان در سطح افق - پروفیل عرضی - است که تحت عنوان الگوی پراکنش مکانی - Spatial pattern - نیز نامیده می شود. آگاهی از الگوی مکانی درختان جنگلی هم در طراحی الگوی مدیریتی مناسب برای برای حفاظت و احیاء توده های جنگلی نقش مؤثری دارد و هم برای درک روابط متقابل سایر موجودات زنده ای که درختان به عنوان زیستگاه آنها محسوب میشوند، دارای اهمیت ویژه ای است . - Dale, 2005: 326 - الگوی مکانی درختان در جنگل، مشخصه مهمی در درک پویایی - Dynamic - اکوسیستم جنگل می باشد .
- Veblen et al., 1979: 2 - الگوی مکانی درختان ابتدا با توزیع بذر و تغییرات مکانی تجدید حیات و زنده مانی اولیه آنها تامین می شود و سپس تحت تاثیر شرایط محیطی از قبیل خاک، توپوگرافی، رقابت، گذشته توده، طوفانها و طغیان آفات و بیماریها قرار می گیرد . - Nathan and Muller-Landua, 2000 : 278 - از روشهای آنالیز الگوی مکانی که شاخه ای از آمار مکانی است می توان برای کمی کردن الگوی مکانی جوامع گیاهی استفاده کرد . - Cressie, 1993: 900 - شرایط محیطی و عکس العملهای ناشی از رقابت های درون گونه ای - - Intra-specific و بین گونه ای - Inter-specific - می تواند باعث ایجاد الگوهای مختلفی شود .
- Taylor, 1995: 208 - رقابت درون گونه ای یک عامل مهم در تعیین الگوی مکانی جمعیت هاست . - Moravie and Robert, 2003: 824 - آنالیز الگوهای مکانی فرآیندهای مهمی را سبب می شود که گیاهان را تنظیم می کنند . - Dunkan, 1991: 1073; Moravie and Robert, 2003: 824 - بنابراین، الگوی مکانی موقعیت هر فرد و همچنین از طریق فرآیندهای رقابتی توانایی رشد و توسعه و یا احتمال مرگ آن را تعیین می کند. به علاوه شانس استقرار نهالها و ظرفیت تجدید حیات توده را تعیین می کند .
- Linares-Palomino, 2005: 317 - به طور کلی سه نوع الگوی مکانی اصلی در طبیعت وجود دارد: -1 کپه ای - Congeries - یا تجمعی -2 - Aggregate - منظم - Regular - یا یکنواخت -3 - Uniform - تصادفی . - Ludwig and Reynolds , 1988: 260 - - Random - الگوهای تصادفی بیانگر همگنی محیط بوده و زمانی اتفاق می افتند که حضور یک فرد بر حضور فرد دیگر تأثیر زیادی نداشته باشد. الگوهای غیر تصادفی - کپه ای و یکنواخت - تلویحا بیانگر وجود برخی محدودیت ها در محیط است. الگوهای خوشه ای بیانگر تجمع افراد در قسمتهای مساعد تر رویشگاه است که به دلیل رفتار گروهی، ناهمگنی محیطی و روش تجدید حیات و غیره شکل می گیرند.
از تحقیقات داخلی انجام شده در زمینه بررسی الگوی مکانی درختان می توان به مطالعه ای اشاره کرد که در جنگلهای استان گیلان الگوی پراکنش مکانی کرکف - Acer platanoides - را با استفاده از سه شاخص مربع تی، جانسون- زایمر و کلارک- ایوانز را به دلیل بالدار بودن بذرهای کرکف به صورت بینابینی کپه ای و تصادفی دانستند - پوربابایی و همکاران ،. - 24:1383 در تحقیقی الگوی پراکنش مکانی و ساختار جنگل آمیخته راش را در جنگلهای شصت کلاته گرگان با استفاده از روش نزدیکترین همسایه تعیین کردند.
نتایج این تحقیق وجود تنوع الگوی پراکنش مکانی را برای گونه های مختلف در راشستان آمیخته تأیید میکند - حبشی و همکاران، . - 55 :1386 در مطالعه ای با استفاده از شاخص هاپکینز، الگوی مکانی درختان بلوط ایرانی را در منطقه سرخه دیزه کرمانشاه بصورت کپه ای بدست آوردند همکاران، . - 85 :1387 الگوی مکانی حفره های تجدیدحیات را در توده های مدیریت شده و مدیریت - نشده با استفاده از شاخص رایپلی در جنگل خیرودکنار نوشهر بررسی شد و به الگوهای تصادفی و یکنواخت رسیدند - متاجی و همکاران، . - 398 : 1387 در مطالعه ای با هدف بررسی الگوی مکانی درختان طی مراحل تحولی جنگل در توده های دست نخورده راش در کلاردشت سه قطعه نمونه یک هکتاری در سه مرحله تحولی اولیه، بلوغ و پوسیدگی انتخاب و مختصات درختان را به روش فاصله - آزیموت تعیین شد.
نتایج این بررسی نشان داد که الگوی پراکنش مکانی درختان با استفاده از تابع K رایپلی در مراحل اولیه، بلوغ و پوسیدگی به ترتیب کپه ای شدید، تصادفی و کپه ای ضعیف است - اخوان و همکاران، . - 322 :1389 نتایج مطالعه ای با هدف آگاهی از الگوی مکانی و تحلیل ساختاری لکه های زادآوری در بخش گرازبن جنگل خیرودکنار نشان داد که الگوی پراکنش لکه ها در پارسلهای مختلف بیشتر به صورت کپه ای و تصادفی است - کرمی و همکاران، . - 77 :1391 از تحقیقات داخلی در زمینه رقابت و اجتماع پذیری درختان می توان به مطالعه اشاره نمود که با استفاده از شاخص موریسیتا، الگوی جامعه پذیری راش را در یک توده آمیخته در جنگل شصت کلا گرگان بررسی کردند و الگوی جامعه پذیری راش با سایر گونه ها منفی بدست آمد.
- حبشی و همکاران، . - 55 :1386 در مطالعه ای تابع دو متغیره K رایپلی را به منظور بررسی رقابت و اجتماع پذیری توده های دست نخورده راش کلاردشت به کار برده شد، نتایج نشان داد که درختان راش در کلاسه های مختلف قطری، اثرات رقابتی مثبت - Attraction - و منفی - Repultion - متفاوتی در مراحل مختلف تحولی نسبت به هم دارند که در فواصل مختلفی با توجه به ابعاد درختان اتفاق می افتد - اخوان و همکاران، . - 632 : 1390 از تحقیقات خارجی انجام شده در زمینه تعیین الگوی پراکنش مکانی می توان به موارد زیر اشاره داشت: الگوی پراکنش درختان بلوط اروپایی - Q.petraea - در داخل یک توده کاج جنگلی در آلمان تصادفی تعیین شد - ,Mosandl & .Kleinert - 35 :1998 در شمال شرقی یونان الگوی پراکنش مکانی Pinus halepensis را موردمطالعه قرار گرفت.
در این تحقیق 49 قطعه نمونه برداشت شد و تمامی درختان موجود در آنها شمارش شدند. سپس تمامی درختان در 5 طبقه قطری طبقه بندی شدند و الگوی پراکنش مکانی برای هر یک از طبقه های قطری جداگانه توسط شاخص پراکنش تعیین شد. نتایج نشان داد که الگوی پراکنش در 5 طبقه مورد بررسی به شکل کپه ای بوده و با افزایش قطر، درجه کپه ای بودن کاهش می یابد. دلیل این امر افزایش اندازه، کاهش تعداد در اثر رقابت و تخریب این گونه معرفی شد . - Tsitsoni et al., 2003: 8 - در تحقیقی در جنگلهای مناطق خشک در پارک بین المللی Amotape در شمال غربی پرو، الگوی پراکنش مکانی گونه های Bursera graveolens، Eriotheca ruizii، Cochlospermum vitifolium، Caesalpinia glabrata را مورد بررسی قرار داد.
این تحقیق با هدف مطالعه الگوی پراکنش مکانی درختان در مناطق خشک در مقایسه با مناطق گرمسیری با استفاده از تابع K رایپلی انجام شد. نتایج نشان داد که الگوی پراکنش این گونه ها تصادفی است که این الگو ممکن است در نتیجه عوامل خاکی - pH زیاد - ، عوامل خرداقلیم - منابع آبی فصلی کم - ، عوامل گیاهخواری - چرای گله های بز و گاو - باشد. این در حالی است که الگوی پراکنش مکانی اکثر گونه های جنگلهای گرمسیری کپه ای است.
- . - Linares-Palomino, 2005: 317 در تحقیقی در جنگلهای ونکوور در جنوب کانادا با هدف بررسی الگوی پراکنش مکانی دو گونه غالب Tesuga heterophylla و Pseudotsuga menziesii نتیجه گرفتند که الگوی کپه ای گونهء Pseudotsuga menziesii به دلیل خصوصیات رویشگاهی و الگوی یکنواخت Tesuga heterophylla به دلیل رقابت شدید درون گونه ای شکل گرفته است. در ضمن یادآور شدند که رقابت بین گونه ای به سرعت با افزایش سن توده کاهش یافته و مرگ درختان باعث ایجاد الگوی پراکنش مکانی تصادفی در درختان بزرگ زیر آشکوب شده است . - Getzin et al., 2006: 671 - در جنگلهای شاخه زاد بلوط شمال غرب اسپانیا - با گونه غالب - Q. robur که شدتهای مختلفی از دخالتهای انسانی در آنها انجام شده بود، با استفاده از تابع K رایپلی به الگوی کپه ای دست یافتند.
