بخشی از مقاله
چکیده
طی دو دهه اخیر، مشارکت دولت و بخش خصوصی - PPP - در انجام پروژههاي زیربنایی گسترش یافته است؛ زیرا از طرفی دانش و تخصص بخش خصوصی را جذب کرده و از طرف دیگر حجم سرمایهگذاري مورد نیاز دولت را کاهش میدهد. در آنگونه از قراردادهاي PPP که با اعطاي دوره امتیاز همراه است، تعیین دقیق طول دوره یکی از عوامل مهم در حیات و موفقیت پروژه است. اما ماهیت بلند مدت اینگونه پروژهها و وجود عوامل مختلف با اثرگذاري متقابل و عدم قطعیت در مقادیر آنها، این مهم را با مشکل مواجه میسازد. در این مقاله بر پایه یک سیستم پویا مدلی به منظور تعیین نقطه بازگشت سرمایه و طول دوره انحصار ارائه شده، که توانایی تحلیل فاکتورهاي مختلف با درجات متفاوتی از ریسک و اثربخشی متقابل را داراست. همچنین اعتبارسنجی روش پیشنهادي در یک پروژه واقعی حمل و نقل شهري مورد ارزیابی قرار گرفته است.
کلمات کلیدي: مشارکت دولت و بخش خصوصی - PPP1 - ؛ دوره امتیاز2؛ سیستم پویا3؛ حمل و نقل شهري
.1 مقدمه
یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه کشورها در شرایط کنونی، تمرکز بر زیرساختها و اجراي هر چه سریعتر پروژههاي زیربنایی است. این نیازمنديها در کشورهاي در حال توسعه اغلب در بخشهایی مثل آب، برق، انرژي و جاده و در کشورهاي صنعتی به منظور ارائه هر چه بهتر خدمات دولتی شامل آموزش و بهداشت دیده میشوند .[1] اما ویژگیهایی همچون زمان اجرایی بلند مدت، حجم سرمایهگذاري بسیار زیاد، پیچیدگی فنی و مالی و عدم وجود برآورد مناسب از مقادیر پارامترهاي تاثیرگذار اجراي آنها را با مشکل مواجه میسازد .[2] این ویژگیها دولتها را ملزم میسازد تا از روشهاي نوینی براي اجراي این پروژه استفاده نمایند.یکی از این روشها، مشارکت دولتی- خصوصی - PPP - براي انجام پروژههاي زیر بنایی و تأمین مالی تسهیلات دولتی است و گرایش به آن به صورت فزاینده گسترش یافته است .[3]
این ابتکار ابتدا در اوایل دهه 1980 در بخشهاي حمل و نقل کشور انگلستان ایجاد شد و هم اکنون PPP در کشورهاي توسعه یافته مثل انگلستان و آلمان و همچنین در کشورهاي در حال توسعه خصوصا در حوزه آمریکاي لاتین فراوان به چشم میخورد .[4]قراردادهاي PPP طیف وسیعی از همکاريهاي دولت و بخش خصوصی را شامل میشوند و بر اساس نوع قرارداد، نوع مالکیت، روش تامین مالی و تقسیم ریسک، به دستههاي مختلفی قابل تقسیم میباشند. جدول 1 پنج گروه اصلی پروژههاي PPP را بیان میکند. در این جدول هرچه از بالا به سمت پایین حرکت میکنیم، به میزان اختیار و سرمایهگذاري بخش خصوصی افزوده میشود. از میان روشهاي ذکر شده در جدول 1، BOT، BTO ، BROT و BOOT جزء روشهاي اعطاي دوره امتیاز هستند. در این روشها دولت به منظور بازگشت سرمایه بخش خصوصی، حق بهرهبرداري از منافع پروژه را براي دورهاي مشخص و به صورت انحصاري به بخش خصوصی واگذار میکند.عوامل مختلفی در موفقیت قراردادهاي ذکر شده موثر است .
علاوه بر محدوده پروژه و ویژگیهاي فنی که در تمام پروژههاي مشارکتی مشترك هستند، سطح مطلوب خدمتدهی - درپروژههاي خدماتی - ، حجم تولیدي - در پروژههاي تولیدي - و هزینه ارائه خدمات - مانند هزینه عوارض در یک پروژه احداث جاده - ازجمله مهمترین عوامل هستند .[5] تعیین طول دوره بهرهبرداري - امتیاز - نیز یکی از مهمترین بندهاي این پروژهها است که از آن به عنوان قلب قرارداد یاد شده و تاثیر قابل توجهی در حیاط مالی و اجراي موفق آنها دارد .[6] پیش از اجراي این پروژهها و در فرآیند مذاکره، هزینهها و درآمدهاي متصور در طول دوره ساخت و بهرهبرداري آن محاسبه شده و بر اساس آن مدت دوره انحصار بین دولت و بخش خصوصی تعیین میشود. تعیین طول دوره امتیاز جزء تصمیمگیري-هاي پیچیده بوده و میتواند منشا بسیاري از اختلافات آتی باشد. تعیین منطقی این بازه، ضمن ایجاد یک رابطه برد- برد بین دو طرف، دستیابی به عواید مناسب را براي آنها تضمین میکند .[7]
برخی از پارامترهاي مورد نیاز براي تعیین دوره امتیاز مانند سرمایهگذاري کلی پروژه، هزینههاي عملیاتی، بهره وام و ... کمی است، در حالیکه سایر پارامترها همچون میزان حمایت دولت و تاثیر سطح رقابت در پروژه کیفی هستند. وجود دو عامل وابستگی داخلی و فاکتور ریسک در این متغیرها، باعث ایجاد پیچیدگی در تعیین جواب بهینه میشود. به منظور برآورد هزینه- درآمد و تعیین طول دوره انحصار، تعدادي از محققیق روشهایی را پیشنهاد دادهاند که مهمترین آنها در جدول 2 ارائه شده است.به صورت کلی، روشهاي ارائه شده براي تعیین طول دوره انحصار را میتوان در 5 دسته تقسیم بندي نمود. اولین و ساده ترین روش، محاسبه NPV کل پروژه و تعیین نقطه سریه سر است. این روش علیرغم کاربردي بودن، توانایی تحلیل نوسانات و عدم قطعیت پارامترها را ندارد .
برخی از محققین به عنوان دومین روش، استفاده از مدلهاي تئوري احتمال را براي بررسی عدم قطعیت پیشنهاد دادند، اما با توجه به کمبود دادههاي تاریخی در اکثر پروژههاي PPP، این مدلها قابلیت بهرهبرداري در فضاي واقعی را ندارند. سومین روش پیشنهادي، روش مونتکارلو بود که با توجه به بار محاسباتی زیاد و فرض وجود وابستگی میان تمام متغیرها، روش مناسبی براي این منظور نیست .[18] استفاده از پروژههاي واقعی مشابه یکی دیگر از روشهاي پیشنهادي است و رویکرد جدیدي از تصمیم-گیري در شرایط عدم قطعیت را ایجاد میکند، اما مشکل پیدا کردن پروژههاي مشابه و تعیین فاکتورهاي کلیدي براي پروژه تحت بررسی را با خود همراه دارد.
پنجمین و آخرین گروه از روشهاي پیشنهادي، استفاده از سیستم فازي و روشهاي فراابتکاري است و بیشتر به منظور انتخاب بهترین گزینه از میان گزینههاي موجود با توجه بهابعتو هدف مختلف و بعضاً متضاد میان طرفین قرارداد کاربرد دارد.بر پایه مرور ادبیات انجام شده، روشی سیستماتیک که بتواند انواع متغیرهاي تاثیرگذار را به همراه وابستگیهاي متقابل بین آنها مدل نموده و فاکتورهاي مختلف ریسک را در نظر بگیرد، یافت نشد. این پژوهش با استفاده از سیستمهاي پویا، روابط علت و معلولی را میان پارامترهاي مختلف درآمدي و هزینهاي ایجاد میکند. به علاوه رویکرد پیشنهادي فاکتورهاي مختلف ریسک را در نظر گرفته و امکان انجام تحلیل حساسیت را براي جواب نهایی مهیا میسازد.
.2 مدلسازي مساله تعیین دوره انحصار
.1.2 معرفی پارامترها
در پروژههاي PPP ، طول دوره معمولا در فاز امکانسنجی پروژه و پس از بررسی همه فاکتورها تعیین میشود. این پارامترها به دو دسته جریان خروجی1 - هزینهها - و جریان ورودي 2 - درآمدها - تقسیم میشوند. سپس با استفاده از ارزش فعلی جریان نقدي - NPV - ، این دو گروه با یکدیگر ترکیب شده و طول دوره تعیین میشود. پارامترهاي موثر در جریان نقدي یک پروژه PPP به صورت زیر تعریف میشوند [19] - شکل . - 1
جریان هزینه : - CO - به طور کلی هزینههاي پروژههاي PPP به دو دسته هزینههاي ساخت و هزینههاي عملیات تقسیم میشوند. هزینههاي ساخت در فرآیند امکانسنجی با بهرهگیري از تجارب سایر پروژهها و تعرفههاي مهندسی، ساخت، خرید و نصب تجهیزات برآورد میشوند و با توجه به طول دوره ساخت پروژه، فاکتورهایی همچون تورم و بهره وامها به آن افزوده میشود. هزینههاي عملیاتی نیز شامل هزینههاي روزانه بهرهبرداري مانند هزینههاي پرسنلی، برق و انرژي، نگهداري و تعمیرات و ... میشوند. در این حالت با در نظر گرفتن نرخ بهره سالانه - R - و ارزش زمانی پول - Time - ، مقدار جریان هزینهاي پروژه در زمان حال از رابطه زیر بدست میآید. در این رابطه معرف هزینههاي ساخت و هزینههاي عملیاتی میباشد.
جریان درآمدي : - CI - درآمد این پروژهها عمدتا از محل دریافت عوارض - فروش کالا/خدمت - ، یارانه دولت، تبلیغات و فروش/اجاره اماکن حاصل میشود . از آنجا که اکثر پروژههاي PPP عام المنفعه هستند، هدف دولتها از اجراي آنها کسب درآمد نیست و معمولا اهداف دیگري همچون افزایش رضایت عمومی و توسعه زیرساختها نیز مورد نظر میباشد و دلیل اصلی کمکهاي دولتی - یارانه - ، دستیابی به این گونه اهداف میباشد. با در نظر گرفتن به عنوان درآمدهاي پروژه و به عنوان یارانه دولتی، ارزش جریان درآمدي پروژه در زمان حال از رابطه - 2 - بدست میآید.
