بخشی از مقاله
نقش نورپردازي در کیفیت پارك هاي شهري (نمونه موردي : پارك ساعی شهر تهران، پارك آب و آتش شهر تهران)
چکیده
پارك فضایی عمومی است و داراي نقش هاي زیست محیطی،تفرجی و ساختاري است که در داخل یا نزدیک شهر ها معمولا با امکاناتی نظیر زمین هاي بازي،گردشگاه ها وزمین هاي ورزشی براي استفاده عمومی تجهیز می شود و قطعه زمینی مشتمل بر درختزار و چمن در پیرامون شهر هاست. با توجه به پیچیدگی زندگی انسان امروزي و پیچ و تاب زندگی صنعتی و اقتصادي ، انسان محکوم به زندگی پر شتاب و در نتیجه مملو از تشویش و اضطراب است ، انسان بیش از هر زمان دیگر نیازمند آرامش، استراحت جسمی و روحی خود است . از همین رو پارك به عنوان فضاي عمومی براي گذران فراغت و رفع این نیازها از اهمیت زیادي برخوردار است. و از طرفی نیز افراد، در طول روز آن چنان مشغله دارند که نمی توانند به تفریح فکر کنند، بنابراین به تفریح شبانه روي می آورند و این موضوع نیز تأثیر بسزایی بر اهمیت نورپردازي پارك ها خواهد داشت . نقش نور در شب براي پارك نقش هویت بخش دارد زیرا علاوه بر دیدي که از شهر به پارك وجود دارد موجب سهولت استفاده کنندگان در شب می شود که این در واقع کانسپت اصلی طراحی است. انتخاب نورپردازي مناسب براي طراحی پارك ها می تواند تداعی کننده یک پارك زیبا ، امن و جاذب حضور مردم باشد. اما در حال حاضر در ایران به این مسئله آنگونه که باید اهمیت داده نمی شود.
از این رو هدف اصلی مقاله »نقش نور پردازي در کیفیت پارك هاي شهري« می باشد. این مقاله به منظور بررسی نقش نورپردازي بر کیفیت دو پارك ساعی و آب وآتش از طریق مشاهده میدانی و مصاحبه و طرح پرسشنامه مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد و در پایان با روش طیف لیکرت و نرم افزار excel به تجزیه و تحلیل داده ها می پردازد.که نتایج حاکی از آن است که پارك آب وآتش از نظر نورپردازي نسبت به پارك ساعی موفق تر بوده است و در نهایت پیشنهادي براي نورپردازي پارك ها در جهت استفاده بهتر شهروندان ارائه شده است.
کلمات کلیدي: نورپردازي،کیفیت،پارك شهري، پارك آب و آتش، پارك ساعی
مقدمه
در معماري و شهرسازي نور عملکردي فراتر از رو شن کردن فضا داشته و به عنوان یکی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار می گیرد. امروزه زندگی شهري سبب گشته دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهري شده است. بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهري و ارتقاء کیفیت بصري، طراحی نورپردازي مورد توجه طراحان قرار می گیرد. نورپردازي، تعریف کننده هویت و سیماي شبانه شهر است و نبود نور و وجود تاریکی شب عوارضی همچون افزایش حوادث، تصادفات، جرایم و بزه کاري و کاهش امنیت اجتماعی را سبب می شود.
نخستین عامل محیطی که براي هر نوع فعالیت ضروري است نور و روشنایی می باشد و این عامل بیشتر از متغیرهاي فیزیکی تأثیر دارد، زیرا متغیرهاي دیگر دستکاري می کند ( بیرن، .(12:19696
از اهمیت نورپردازي پارك شهر ي می توان به ایجاد امنیت، دلپذیر کردن پارك و تأثیر مثبت آن بر روان شهروندان اشاره کرد و بیان داشت : » نور یک عنصر معماري طراحی محیط است و شهروندان نیز اهمیت نورپردازي را درك کرده اند که نور پتانسیل بالایی در افزایش راندمان و کارایی افراد داشته و علاوه بر آن می تواند طراحی مجددي براي پارك شهري و تأمین زیبایی و امنیت در شب را عهده دار باشد.«
پارك ها یکی از اجزاي بسیار مهم بدنه شهري و از عمده ترین فضاهاي تفریحی در شهرها محسوب می شوند که ارتقا مطلوبیت آن ها به جذب بازدیدکنندگان بیشتر و استفاده بهینه از فضاهاي آن ها منجر می گردد.یکی از تأثیرگذارترین راه ها براي ارتقاء کیفیت، مطلوبیت، ایجاد ارزش، جذابیت و همچنین امنیت در پارك هاي شهري نورپردازي آن ها می باشد. بنابراین نورپردازي مناسب در پارك ها موجب امنیت و آرامش در آن ها و همچنین باعث جذابیت و افزایش زمان استفاده ي شهروندان از این فضا می گردد،که همگی این عوامل کیفیت پارك شهري را نشان می دهد.
مبانی نظري
پارك
کلمه پارك از زبان فرانسه وارد فارسی شده و به مفهوم باغ وسیع پر درختی است، که براي گردش و شکار از آن استفاده می شود،لیکن پارك را از لحاظ شهرسازي می توان فضایی عمومی و خدماتی تعریف کرد که از ترکیب فرم و عملکرد و بیان تصویر شکل می گیرد و زیبا سازي منظقه شهري نقش مهمی را ایفا می کند، این فضا به مثابه رابطی میان زیبا سازي و فضاي عملکردي مطرح می شود.(هما بهبهانی،سیر تغییر مفهوم پارك شهري از قرن نوزدهم تا به امروز در غرب ، فصلنامه علمی فضاي سبز، ص(33
پارك ها یکی از عمده ترین فضاهاي تفریحی در شهرها محسوب شده که ارتقاء مطلوبیت آن ها، به جذب بازدید کنندگان بیشتر و استفاده بهینه از فضاهاي آن ها منجر می گردد. طراحی پارك هاي شهري ، زمینه باارزشی از تجربه زیبایی را در زندگی روزمره مردم فراهم می کند و طراحی پارك ها ي طبیعی سبب حفاظت از طبیعت و امکان برخورداري از تجارب روحی، جسمی و زیبایی را میسر می سازد (مجلسی،.(66:1384 تامپسون پارك را فضایی عمومی می داند که اشخاص بیگانه در آن با یکدیگر ملاقات می کنند و مردم در آن جا ، ضمن فاق آمدن بر شلوغی شهرها می توانند صمیمیت ، گمنامی و خصوصی بودن را تجربه کنند. هدف اصلی احداث پارك هاي شهري بازگردانیدن فضاي باز به داخل زندگی شهري است که در آن ، علاوه بر توجه به زیبایی محیط و ارتقاي کیفیت فضاي شهري به بهبود جنبه هاي زیست محیطی و افزایش سلامت و بهداشت شهري نیز توجه می شود. با این هدف و نیز ایده بازگشت به طبیعت ، احداث پارك ها از قرن نوزدهم ، همزمان با توسعه صنعت و افزایش تراکم شهرها، گسترش یافت و پارك مکانی عمومی در شهر براي گذران اوقات و تفریح در نظر گرفته شد. در ایده باغ شهر هوارد، فضاي سبز بخشی از طرح هاي شهرسازي براي ایجاد محیط زیست شهري سالم و انسانی و نیز جلوگیري از رشد بی رویه شهرهاي محسوب می شود.
پارك ها و فضاي سبز شهري از اهمیت راهبردي زیادي براي بهبود شرایط زیستی جوامع شهري امروزي برخور دارند. وجود چنین مکان هایی در محیط شهري علاوه بر عملکرد زیست محیطی نظیر پاك سازي هوا، فیلتر کردن باد، کاهش آلودگی صوتی ، موجب ارتقاي شرایط اجتماعی و روان شناختی ساکنان شهري نیز می شود. پارك هاعلاوه بر دارا بودن جنبه هاي تفریحی و فرهنگی و زیست محیطی، جنبه خدمات دهی به مناطق مختلف شهر را نیز دارند (قربانی و تیموري، (48 :1389 یکی دیگر از عوامل اهمیت پارك این است که ، پارك هاي شهري جزء ویژگی هاي شهر پایدار تلقی می شوند.
پارك هاي شهري از مهم ترین بخش شهرها و محیط هاي شهري به شمار می آیند و بیشترین تماس و تعامل بین انسان ها در این فضاها رخ می دهد . این فضاها تمام بافت شهري را که مردم بدان دسترسی فیزیکی و بصري دارند شامل می شود که نقش فعالی در سلامتی شهر و شهروندان ایفا می کنند (پور احمد،1388،(29 و عامل اصلی در ساختار سیماي شهري، بهبود شرایط اکولوژیکی، گذران اوقات فراغت و تفریح محسوب می شوند تا از این طریق، کیفیت محیط زیست شهري ارتقاء یابد.(خلیلیان عادل،1385،(854
در هرم نیازهاي مازلو نکته مهم سلسله مراتبی بودن آن است و این که پاسخ به هر یک شرایط بروز مرحله بعد را فراهم می آورد و تا نیاز قبلی برآورده نشوداصلاً نیاز مرتبه بعد براي انسان طرح نمی گردد ولی نیازهاي شناخت و زیبایی شناسی در برآوردن هر یک از نیازهاي اصلی پنجگانه مؤثر می باشد. به ویژه نیاز به زیباشناسی که در هر سطحی از برآوردن نیازها مطرح بوده و همه مردم آن را از پایین ترین سطح تا بالاترین سطح مراتب عقلانی درك و بیان می کند. مازلو معتقد است همه مردم نیاز به زیبایی دارند.پارك به عنوان بخشی از فضاي عمومیست که ازاهمیت زیادي به خصوص در زمان اوقات فراغت برخوردار است و زیبا جلوه دادن پارك خود می تواند انگیزه ي را در فرد ایجاد کند تا بتواند براي رفع نیازهاي فراغتی خود به آن جا مراجعه کند. بنابراین طراحی پارك ها و نحوه نورپردازي آن ها در درجه اول قرار می گیرند. طراحان می توانند از طریق نورپردازي پارك را زیباتر جلوه دهند و در رفع این نیاز کمک شایانی کنند از طرفی نیز، نیاز به امنیت در هرم مازلو نیاز به رهایی از وحشت، تأمین جانی و عدم محرومیت از نیازهاي اساسی است که در این زمینه،بازهم می توان امنیت رااز طریق نورپردازي مناسب پارك ها به عنوان فضاي عمومی افزایش داد، بنابراین بحث نور در فضاهاي عمومی از اهمیت بسزایی برخوردار است زیرا که بشر همواره نیازمند نور است، و یکی از مهمترین حواس پنجگانه بشر براي آگاهی از محیط اطراف حس بینایی است که نور، عامل اصلی موثر بر آن می باشد. بدون روشنایی انسان ها قادر به درك واضح محیط پیرامون خود نیستند. بدون نور قادر نخواهیم بود درکی از رنگ، عمق، فضا و حجم داشته باشیم.
به طور کلی نور را بر اساس ماهیت آن میتوان به دو دستهي نور طبیعی و نور مصنوعی تقسیم بندي نمود. منظور از نور طبیعی، نوعی از نور است که به صورت بالفعل از خورشید و ماه سرچشمه میگیرد و موجب روشنایی فضا در روز و شب میگردد، ولی نور مصنوعی نوري است که به صورت ارادي توسط انسان از طریق تبدیل انرژي حاصل میشود.
نور در فضاهاي شهري به دو منظور تأمین روشنایی و نورپردازي مورد استفاده قرار میگیرد. نورپردازي و طراحی نور هنر و علم است و مستلزم درك صحیح از نحوه عملکرد منابع نوري به عنوان ابزارهایی فنی و هنري است . نورپردازي ها باید در ابعاد متفاوت کاملا مورد بررسی قرار گیرند. با ارا ئه ایده هاي قوي در طراحی معماري و معماري منظر، نور به عنصري با اهمیت تر از یک ابزار صرفا تزیینی تبدیل می شود. نورپردازي موفق در هر زمینه اي (شهري، معماري، ... ) به فهم دقیق ویژگی هاي موضوع مورد نورپردازي متکی است.
این شاید مهمترین مرحله از مجموعه مراحل فرآیند نورپردازي است . پاسخ به سؤال هایی از قبیل اینکه مردم براي اجراي درست کارهایشان به چه نوع نورپردازي نیاز دارند و یا اینکه چه شیوة نورپردازي بیشتر موجبات آرامش آن ها را فراهم می کند، از جمله موضوع هاي مهمی است که طراح نورپرداز در نورپردازي باید به آنها توجه کامل داشته باشد. فهم درست از مردم و نیازهاي آنها شرایط لازم هر نوع نورپردازي موفق است. آنچه چشم، از محیط اطراف می بیند و مغز ما ادراك می کند، متأثر از میزان نور منعکس شده از سطوح مختلف است، لذا دانستن خصوصیات مواد و مصالح و سطوح آنها و توجه به مقدار نور منعکس شده از آنها، یکی دیگر از اصول نورپردازي موفق است. نورپردازي می تواند گاهی وسعت دید انسان را محدود نماید، همچنانکه می تواند آن را گسترش نیز بدهد .نورپردازي علاوه بر وظایف کاربردي که بر عهده دارد، می تواند وظایف دیگري نیز به انجام رساند. وظایفی که بنجامین اوانز در کتاب خود به نام نور روز در معماري آن را چنین توصیف می کند: استفاده بیانی از نور به شکلی نمادین، فراگیر، خشنود کننده، ساده و غریزي و در عین حال ابهام آمیز براي گشودن پنجره خیال هاي بشري، بزرگترین وظیفه نورپردازي در عصر ماست.
شهر محیطی است با گوناگونی بسیار، با امکانات کم یا بیشتر، پارك و بوستان ها، محله هاي پهن و باریک و با خیابان ها و گذرگاه هاي مختلف که فضاي اجتماعی را به هم پیوند می زند. فضاي شهري بیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی برقرار می کند و در نتیجه نقش بسزایی در هویت بخشی و احساس آرامش به شهروندان دارد. در این بین پارك ها یکی از عمده ترین فضاهاي تفریحی در شهرها محسوب می شوند که ارتقا مطلوبیت آن ها به جذب بازدیدکنندگان بیشتر و استفاده بهینه از فضاهاي آن ها را منجر می گردد. طراحی پارك هاي شهري زمینه با ارزشی از تجربه زیبایی را در زندگی روزمره مردم فراهم می کند و طراحی پارك هاي طبیعی سبب حفاظت از طبیعت و امکان برخورداري از تجارب روحی، جسمی و زیبایی را میسر می سازد (مجلسی، .(66 : 1384 ساسرمن می گوید : ما به لوکوربوزیه گفتیم که پارك هاي شهري فضایی براي تفریح است و او پاسخ داد به هیچ وجه، در آینده به جاي اینکه پارك در شهر باشد، شهر در پارك خواهد بود.اگرچه که این حکمی است که هیچوقت به واقعیت تبدیل نشد و دلیل آن سودجویانی هستند که از آینده غافل شده اند و به دنبال سودهاي کلان در اندك زمان می باشند (سیروس صبري ، .(1382 : 21 پارك هاي شهري با توجه به نقش مهمی که در گذران اوقات فراغت مردم و زمینه سازي براي تعاملات اجتماعی آن ها دارند، مسأله امنیت در آن ها مقدم بر تمامی مسائل است، زیرا کمبود امنیت در آن ها با کاهش تعداد و دفعات مراجعه مردم توأم بوده و به کاهش مطلوبیت آن ها می انجامد. یکی از تأثیر گذارترین راه ها براي ارتقا مطلوبیت، ایجاد ارزش و جذابیت و همچنین امنیت در پارك هاي شهري نورپردازي آن ها می باشد. از اهداف نورپردازي شب در پارك ها می توان: ایجاد حس ایمنی و امنیت روانی مردم و جلوگیري از ترس و روشنایی جهت دیدن مکان هاي خاص مانند منظره و یا تندیس و غیره و حتی براي تاکید سبک خاص طراحی و نورپردازي مراسم ویژه مذهبی،فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و تفریحی را نام برد.
امروزه در شهرهاي بزرگ با رعایت مسائل ایمنی و جلوگیري از صدمات تخریبی و ترس در شب می توان، قسمت هاي تاریک و توده هاي انبوه درختان را روشن نمود. در نور پردازي شب به دلیل اینکه ما سعی در شبیه سازي حالت هاي روز را داریم بنابراین می توان به کارگیري وسایل مختلف جهت به وجود آوردن حالت واقعی با تقلید مستقیم و یا واقع گرایی با تقلید غیرمستقیم و در نهایت واقع گرایی مصنوعی را نام برد. البته باید تا حد امکان از حالت فانتزي و مصنوعی کمتر استفاده شود و بیشتر از حالت هاي واقعی و طبیعی بهره گرفت با استفاده از وسایل مناسب نورپردازي به روش غیرمستقیم می توان حالتی شبیه به نور خورشید را القاء نمود و یا در حالت مصنوعی آن را به نمایش گذارد البته در هنگام شب تابش نور به ساختمان ها و تندیس هاي پارك و انعکاس نور آنها در محیط، نوعی منبع مناسب غیرمستقیم محسوب می شود که حالات زیبایی را به همراه دارد البته در این میان نور ماه را در شب هاي مهتابی نباید فراموش کرد.
نورپردازي در شب در سیر تاریخی خود، کاربردها و تغییرات مصالح گوناگونی را به همراه داشته است مانند استفاده از مشعل ها و آتشکده ها، مناره هاي نور که به منظور راهنمایی کاروان ها استفاده می شد همچنین فانوس هاي دریایی و پی سوزها و پس از آن استفاده از فتیله در شمع، چراغ روغنی، چراغ نفتی و چراغ هاي توري و گازي. پس از پیدایش الکتریسیته نیز به کار بردن لامپ هاي تنگستن و گازي و هالوژن ها و مهتابی ها و غیره تکامل خاصی از شیوه نور پردازي در محیط را نشان می دهد.
منابع نور به دو دسته تقسیم می شوند:
1. لامپ هایی که از لحاظ نوع ایجاد نور تنوع بسیار دارند.
2. اجزایی که حالت گسترش نور در محیط را پس از لامپ کنترل می کنند.
از انوع لامپ ها می توان به سوختگی تنگستن، جیوه اي، گازي، مهتابی، هالوژن، شمع، برفی و سنگی اشاره نمود. که در اندازه هاي مختلف موجود است و اما سایر اجزاي نورافکن ها و پایه چراغ ها مسئله اصلی طراحی می باشند زیرا به صورت مستقیم بر روي سبک نورپردازي اثر می گذارند. اینها می توانند از نوع زمینی و یا اندازه کوتاه تر از انسان و یا به تناسب قد انسان و یا خیلی بلندتر از انسان باشند که به عملکرد و یا سبک نورپردازي وابسته است سبک نورپردازي ممکن است در جهت نور اصلی و یا نور پشت و یا نور پس زمینه و یا نور پرکننده باشد. در وسایل نورپردازي غیراز لامپ و شکل ظاهري آن ها، عناصر دیگري وجود دارد که بر کیفیت و عملکرد آن ها تاثیر می گذارد که شامل: پراکنده سازها و یا مترکز کننده ها و یا کاهنده ها (دیمر) و یکسو سازها و پولاریزه کننده ها می شود.که البته این عوامل ارتباط مستقیم با توان چراغ و فاصله آن از استفاده کننده (درخشندگی) دارد. لازم به ذکر است که ضریب آلودگی و روش نگهداري از وسایل نورپردازي همچنین ضریب انعکاس مصالح محیط اطراف در این شیوه از نورپردازي نقش بسیار موثري دارند. در خصوص نورپردازي شب بنا به تصمیم طراح و حالت مورد نظر می توان انتشار نور را به حالت آفتاب و سایه و یا به حالت نورپردازي فاقد سایه که به آن نور غیرمستقیم یا دفیوز می گویند، به وجود آورد. جهت نور با توجه به کیفیت رنگی آن که حالت بصري تحت تاثیر خود قرار می دهد باید در منترل طراح باشد.
فنون نورپردازي پارك
نوع آرایش فضاها و عناصر پارك "ایده کلی" نورپردازي پارك را تشکیل داده و محل عناصر نوري را تعیین می کند، همانگونه که بر فرم عنصر روشنایی اثرگذار می باشد. نورپردازي در پارك به منظور تأمین موارد زیر صورت می گیرد:
-1 کمک به خوانایی نقاط عطف، نشانه ها، مسیرهاي عبوري و مناطق پرتراکم در محیط
-2 تسهیلاتی براي حرکت ایمن پیاده ها و وسایل نقلیه، ترویج ایمنی بیشتر در محیط، کاهش خسارات و صدمات
-3 کمک به تأکید نقاط برجسته پارك با شدت نور و تشویق استفاده کنندگان در شب از بخشی از محیط
براي برنامه ریزي نورپردازي در یک پارك، ابتدا باید بخش هاي مختلف فضاي مورد نظر، نیازهاي موجود درهر قسمت و اتفاقاتی که در آن می افتد را شناسایی کرد. از آنجایی که چگونگی استفاده از روشنایی به عملکرد هر فضا بستگی خاص دارد، بنابر این فضاهاي اصلی در یک پارك شهري مورد بررسی قرار گرفته است.
ورودي
