بخشی از مقاله
چکیده
در مطالعه حاضر، مدیریت پایدار پارك جنگلی سراوان گیلان، در قالب الگوي تصمیم سازي در سه دورة زمانی 10 ساله براي وضعیت هاي مختلف پارك جنگلی و با در نظرگرفتن معیارهاي اقتصادي، اکولوژیکی و اجتماعی طرح ریزي شد. در ابتدا، با استفاده از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی فازي، سطح مطلوب سه معیار اقتصادي، اکولوژیکی و اجتماعی به طور همزمان به صورت ارزش رضامندي ترکیبی آنها در دورههاي زمانی، تصمیمات و وضعیتهاي مختلف پارك جنگلی بهدست آمد. نتایج حاصل از این روش نشان داد که براي رسیدن به سطح مطلوب معیارها به طور همزمان ابتداي دورة 10 ساله اول، اجراي تصمیم اکولوژیکی، ابتداي دورة 10 ساله دوم، به ترتیب در سه وضعیت درنظرگرفته شده، اجراي تصمیمات اجتماعی، اکولوژیکی و اکولوژیکی و ابتداي دورة زمانی 10 ساله سوم نیز به ترتیب در اولین و دومین وضعیت، اجراي تصمیم اجتماعی و اکولوژیکی بیشترین میزان ارزش مطلوبیت ترکیبی اهداف را بهدست داد. ارزش هاي رضامندي ترکیبی اهداف به عنوان قسمتی از دادههاي ورودي به مدل برنامه ریزي پویا مورد استفاده قرار گرفت. نتایج نشان داد، ابتداي دورة زمانی 10 ساله اول، اجراي تصمیم اکولوژیکی، در ابتداي دورة 10 ساله دوم، با در نظرگرفتن دومین وضعیت و شرایط طراحی شده براي پارك جنگلی، اجراي تصمیم اکولوژیکی و ابتداي دورة زمانی 10 ساله سوم، با اعمال اولین وضعیت طراحی شده براي پارك جنگلی اجراي تصمیم اجتماعی مطلوب است که برتري هدف اکولوژیکی نسبت به اهداف دیگر را در دستیابی به مدیریت پایدار پارك جنگلی سراوان نشان می دهد.
کلید واژه
برنامهریزي پویا، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازي ، مدل تصمیم سازي، مدیریت پایدار، پارك جنگلی سراوان گیلان
سرآغاز
ساماندهی منابع طبیعی موجـود در کـشور و اسـتفاده بهینـه از سرزمین (آب و خاك) بدون شک پیامدهاي شـگرفی بـر شـکوفایی اقتصادي و بهبود وضعیت ساکنان مناطق مختلف دارد. بخش بزرگی از منابع طبیعی بدون استفاده، یا داراي استفاده غیـر اصـولی هـستند
(صفی صمغ آبادي، .(1383 در حالی که تجربیات مختلف نـشان داد که با مطالعه و برنامهریزي صحیح و قابل اجرا و بـا مـشارکت تمـام عوامل درگیر میتوان به منابع درآمدزاي پایدار تبدیل شوند. امـروزه، به دلیل نقش و اهمیتی که منابع طبیعـی در تعـادل محـیطزیـست، حفظ اکوسیستمها، حفاظت خاك، بهرهوري اقتصادي و بستر مناسب کلیه فعالیتها دارند، باید بیش از پیش به نقش و اهمیت آنها آگاهی پیدا کرد (مرادي، .(1386 شناخت اهمیت جنگلهـا و تـأثیر آنهـا در تداوم حیات بشر موجب تلاش گسترده جهانی براي برنامهریزي بـه
نویسنده مسئول: تلفن: 09151114327
منظور حفاظت پایدار این منبع طبیعی شده است. در ایران با توجه به محدود بـودن سـطح جنگـلهـا در مقایـسه بـا میـانگین جهـانی و بخصوص تخریب شدید جنگلها در سالهاي اخیـر و وقـوع بلایـاي طبیعی، نظیر سیل و خشکسالی ناشی از تخریب جنگلها، ضـرورت برنامهریزي بیش از پیش احساس میشود. برنامهاي کـه افـزون بـر تأمین نیازهاي اقتصادي، اجتمـاعی، زیـست محیطـی نـسل فعلـی، متضمن حیات پایدار این منابع در درازمدت باشد (صفی صمغ آبادي،
.(1383 در زمینه مدیریت پایدار و مدلهاي برنامهریزي و مـدیریتی، مطالعات زیادي انجام گرفته است.
(2005) Iliadis، سیستم تصمیم سازي کاربردي در ترکیب بـا مدل فازي را براي تخمین ریسک و خطر آتشسوزي طولانی مدت جنگلها به کار برد. نتایج نشان داد که روش فازي مفهـوم معتبـر و قابل انعطافی را فراهم مـیسـازد کـه مـیتوانـد همـراه بـا سیـستم
msabuhi39@yahoo.com
24
تصمیمگیري مناسبی استفاده شود. Chen و (2005) Fu، براي حل مسائل تصمیمگیـري چندهدفـه چنـد مرحلـهاي، بـه ترکیـب مـدل تکراري فازي با برنامهریزي پویا پرداختند. آنان براي در نظر گـرفتن وزن اهداف و مقدار جایگزین ها با چند هـدف، ابتـدا مـدل تکـراري فازي را گسترش و سپس برنامهریزي پویاي فازي را با ترکیب آن با مدل کلاسیک برنامهریزي پویا براي ارزشگذاري تصمیمات در هـر مرحله اجرا و در پایان، مـسئله تخـصیص منـابع آب را از طریـق آن حل کردند.
Seely و همکاران (2004)، راهبردهاي ارزیابی مـدیریت چنـد هدفه جنگل را با کاربرد روش سلسله مراتبی سیستم تـصمیمسـازي براي 288 هزار هکتار جنگل در شمال غربی کلمبیـا مـورد بررسـی قرار دادند. در این تحقیق کاربرد سیستم تصمیم سازي براي تجزیـه
و تحلیل روشهاي مدیریتی را که به بیان اهمیت اثـر تخریـبهـاي طبیعی، سودها و ریسکهاي همراه با تکنیکهاي عینـی کـاربردي میپردازد بـراي بیـان نتـایج بـه گروههـاي مـدیریتی مـورد بحـث قراردادنـد. فتـوحی (1373) از مـدل برنامـهریـزي پویـاي تـصادفی بهمنظور بهره برداري بهینه مخزن سد کرج استفاده کرد. نتایج نشان داد که اگر بهرهبرداري از مخزن سد بدرستی صورت گیـرد، باتوجـه به وضعیتهاي بهینه حجم مخزن در آخر دوره، چنانچـه در ابتـداي دوره در یک طبقه از مخزن قرار بگیریم، در ایـن صـورت در پایـان دوره اختلاف بین آب موجود و حداقل حجم مخزن چشمگیر خواهـد بود.
بنابراین با این سیاست که سیلابهـاي حاصـل از ذوب شـدن برف در بهار وجود دارد، میتوان حجم دریاچه را به مقدار مناسـب و بالا نگه داشت تا بنا به نتایج حاصل از مطالعه در پایان دوره نیـز در طبقه بالا از حجم مخزن قرار بگیریم تا ضریب اطمینان براي ذخیره در ماههاي گرم بالاتر رود. صبوحی و همکاران((1386، راه کارهـاي مدیریت منابع آب زیرزمینـی را در دشـت نریمـانی اسـتان خراسـان ارزیابی نمودند. در این مطالعه راهکارهاي مختلـف شـامل برداشـت آزاد (کنترل نشده)، کنترل بهینه برداشت از آب هاي زیرزمینی، بهره برداري از آبهاي زیرزمینی و سیاست مالیاتی، دخالت دولت و کنتـرل قانونی، مشارکت بهره برداران در کنترل برداشت از آبهاي زیرزمینـی
و همکاري دولت و تشکلهـاي بهـره بـرداران مـورد مقایـسه قـرار گرفت. نتایج نشان داد دولت میتواند از طریق اتخاذ سیاست مناسب مالیاتی، هزینههاي جنبی بهره برداري بیرویه از منابع آب زیرزمینی را به خود بهره برداران منطقه منتقل کند. پارك جنگلـی سـراوان در
مجله محیط شناسی شماره 62
جنوب غربی استان گیلان و به فاصله 17 کیلومتري از مرکز اسـتان واقــع شــده اســت. از نظــر ادارة جنگــل، تــابع جنگلــداري رودبــار، سرجنگلبانی شهر بیجار و زیرمجموعه مدیریت منابع طبیعـی اسـتان گیلان است. منطقه مورد مطالعه، قدیمیتـرین قطعـه جنگـلکـاري استان گیلان بوده است. از سال1371 از طریق مسئولان ذیربط بـه منظور ایجـاد تفرجگاههـاي سـالم در اسـتان گـیلان، راهکارهـایی پیشنهاد شد از جمله: تجهیز جنگلهاي منطقه سـراوان گـیلان بـه عنوان پارك و تفرجگاه جنگلی، استفاده از توان اکولـوژیکی منطقـه براي استقرار و رشد گونههاي بـومی و فـراهم آوردن شـرایط رشـد مناسب براي گونههاي بومی در سطح وسیع (بی نام، .(1387
با توجه به اهمیت این پارك به دلیل نزدیـک بـودن بـه مرکـز استان گیلان، ارزش تفرجی بالا، وسعت زیاد، تنوع گونههاي گیاهی
و حیوانی، وجود رودخانهها، تأمین آب براي کشاورزي اراضی منطقه
و محیطی سالم و پاك، مدیریت در استفاده و بهره برداري پایدار آن به طوري که پاسخگوي نیاز نـسل فعلـی و آینـده باشـد بـسیار پـر اهمیت است.
در مطالعه حاضر از روش ترکیبی برنامهریزي چندهدفه پویـا1 و روش سلسله مراتبی فازي بـراي سـاختن مـدل تـصمیم سـازي در بهرهبرداري از پارك جنگلـی سـراوان بـا در نظرگـرفتن سـه معیـار اقتصادي، اکولوژیکی و اجتماعی استفاده و جنبههاي کیفـی و کمـی مدیریت پارك جنگلی در مدلسازي لحاظ و در انتهـا ترتیـب بهینـه تصمیمات اولویتبندي شده در هر دورة زمانی نیز تعیـین مـیشـود.
هدف کلی مدل، بـا توجـه بـه سـه معیـار اقتـصادي، اکولـوژیکی و اجتمــاعی، حــداکثر کــردن ارزش رضــامندي ترکیبــی آنهاســت.
محدودیتهاي مدل نیز سلسله محدودیتهاي درونـی و پیوسـته از متغیرهاي تصمیم است که از یک حالـت در دورة زمـانی معـین بـه دورة زمانی بعدي میرود.
درایــن تحقیــق، دادههــاي مــورد نیــاز از طریــق تنظــیم180
پرسشنامه، اطلاعات موجود در اداره جنگلبانی استان گـیلان و آراي کارشناسان پارك جنگلی بدست آمد.
مواد و روشها
مدل برنامهریزي پویا که در این مطالعه در قالب مـدل تـصمیم سازي2 بیان شد شـامل اجـزاي اصـلی مراحـل برنامـهریـزي (دورة زمانی)، متغیرهاي حالت (وضعیت پارك جنگلی)، تصمیم و اهـداف است. مراحل شامل، سـه دورة زمـانی 10 سـاله 30)و20و10و(n =0
کهn =0 شروع دورة زمـانی10سـاله،n =10 پایـان دورة زمـانی 10
کاربرد تؤام روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی فازي و برنامهریزي پویا ... 25
ساله اول و n =30 نشان دهندة پایان دورة برنامهریزي مـدیریتی10
ساله سوم در نظرگرفته شد(شکل شمارة .(3 بردارهاي حالت موجـود در مدل (وضعیت موجود پارك جنگلی) نیز شامل مساحت کل پارك جنگلی، مساحت منطقه جنگلکاري شده، تعدادگونههـاي درختـی و حیوانی، وضعیت بازدید، امکانات تفریحی و شرایط اکولوژیکی اسـت که با مشخصههاي s1, s2 , s3 ,.....,s9 نشان داده شـدند. در هـر دورة زمــانی یــک بــردار حالــت (وضــعیت پــارك) وجــود دارد کــه بـــا ( X (0, j 1) X (0, s1 , s2 ,......s9 نـــشان داده شـــد
.(Zadnik Stirn, 2006)
از آنجایی که براي بعضی از متغیرها یا مشخصههاي وضـعیت، مقدار عددي مشخصی نمیتوان تعیین کرد. بنابراین، از منطق فازي بــراي تعیــین مقــدار ایــن اعــداد اســتفاده شــد. بــدین منظــور، پرسشنامههایی طراحی و به سه دسته افراد بومی منطقه، کارشناسان پارك و افراد بازدیدکننده ارائه شد.
آراي افراد در مـورد مشخـصههـاي کیفـی وضـعیت در پـارك جنگلی سراوان، با اعـداد 1 تـا 9 (بـه صـورت 1 و3 و 5 و7 و (9 و
اعداد بینابین آنها (یعنی 2 و4 و6 و(8 براي ارزشهاي بینابینی بیـان
شد(.(Kahraman, 2008
بنابراین، با اسـتفاده از روش تجزیـه و تحلیـل سلـسله مراتبـی فــازي(FAHP)3دســتیــابی بــه هــدف کلــی حــداکثرکردن ارزش رضامندي ترکیبی معیارها در سطوح بـالاتر بررسـی شـده و پـس از مقایسات زوجی صورت گرفته بر اساس درجه اهمیت موجود در یک ساختار سلسله مراتب قرار گرفتند.
بدین ترتیب سه سطح مورد بررسی قرار گرفت، سه سـطح بـه ترتیب شـامل هـدف، معیارهـا کـه بـه روش مـستقیم مقـدار آن را نمیتوان تعیین نمود و بر اساس فاکتور، یا مشخصه (مشخصههـاي فازي) که در سطح سوم بیان شدند، تعیین میشـوند. مطـابق شـکل شمارة -(1) در این مدل، معیارهاي مورد نظر در سطوح مختلـف بـا معیارهاي اطلاعات بدست آمده به صورت کمی ارائه و در یک فـرم ماتریسی (جدول) تنظیم شد. این ماتریس به منظـور تهیـه مقیـاس نسبی بین دادهها استفاده و براي مقایسه و انتخاب گزینههـا نیـز بـه کار رفت. در این روش، مسئله در قالب یـک درخـت تـصمیمگیـري تعیین و ارزش برابري معیارها مشخص شـد .(Kahraman, 2008)
ساختار سلسله مراتبی مدل در شکل شمارة (1) نشان داده شده است.
همان گونه که مشاهده میشود براي هریک از معیارهاي اقتـصادي، اکولوژیکی و اجتماعی در نظرگرفته شده بـراي مـدل، سـه شـاخص
(گزینه) در سطح سوم ساختار درختی روش سلسله مراتبی مـشخص شد.
