بخشی از مقاله
چکیده
پدیده مهاجرت بویژه در کشورهای جهان سوم، یکی از مسایل مورد توجه محققین، صاحبنظران طی دهه های اخیر بوده است. عمده تحقیقات صورت گرفته در مورد مهاجرت با تمرکز بر پیامدهای منفی آن، به دنبال راه حلی برای کاهش آن بوده است. اما مهاجرت به علت کارکردهای مختلفی - از جمله دستیابی به موقعیت شغلی بهتر - که برای مهاجران داشته همچنان ادامه یافته است. میزان رضایتمندی یا عدم رضایت مهاجران از مهاجرت میتواند نشانهای از کارکرد مثبت یا منفی آن برای مهاجران تلقی شود.
شهر گچساران از جمله شهرهای نفت خیز در جنوب غربی کشور است که به خاطر موقعیت ژئوپولوتیک آن به مکانی برای جذب مهاجران تبدیل شده است. پژوهش حاضر با هدف سنجش میزان رضایت از مهاجرت و رابطه آن با تغییر وضع فعالیت و اشتغال مهاجران در مقصد - شهر گچساران - در سال 1394 انجام شد. روش تحقیق از نوع پیمایش و ابزار مورد استفاده پرسشنامه محققساخته است. با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه 321 نفر تعیین گردید.
یافتهها بیانگر آنست که نسبت بیکاری 18/5درصدی پاسخگویان قبل از مهاجرت به 6/9 درصد بعد از مهاجرت به گچساران کاهش پیدا کرده است. از طرفی با توجه به نفتی بودن شهر گچساران، مهاجران بیشتری در این شهر نسبت به قبل از مهاجرت در مشاغل آزاد، دولتی و کارگری مشغول به کار شده اند و فعالیت کشاورزی مهاجران نیز بعد از اقامت در این شهر کاهش یافته است. رابطه متغیرهای تحصیلات، هزینه مهاجرتی، رضایت از وضع اقتصادی در مقصد با رضایت از مهاجرت معنیدار بوده است.
در تحلیل چندمتغیره نیز دو متغیر رضایت از وضع اقتصادی در مقصد و هزینه مهاجرتی بیشترین تأثیر را بر متغیر رضایت از مهاجرت داشته اند و توانستند 42/5 درصد از واریانس آنرا تبیین کنند. مهاجرتهای شغلی اگر با رضایت از میزان درآمد و رضایت شغلی در مقصد همراه باشد، نشانهای از کارکرد مثبت آن برای فرد مهاجر استو مسلماً رضایت فرد مهاجر از اقدام به مهاجرت را هم در پی خواهد داشت. از اینرو می توان به این نوع از مهاجرتهای شغلی به مثابه یک انتخاب زیرکانه و غالباً، ناگزیر برای ارتقا و بهبود شرایط زندگی فرد مهاجر توجه کرد، نکته مهمی که یافته های این تحقیق نیز آنرا تأیید می کند.
مقدمه
سالانه میلیونها نفر به دلایل گوناگونی در عرصههای مختلف جغرافیایی جابجا میشوند و از روی اجبار یا اختیار محل زندگی و سکونت خود را تغییر میدهند. جابجایی مکان زندگی یا مهاجرت، امروزه به جزء جداییناپذیر زندگی بیشتر ساکنان جهان بدل شده است - ایراندوست و همکاران، . - 1 :1391 مهاجرت اعم از مهاجرت ملی یا بین المللی موجب تغییراتی در جمعیت مناطق مهاجرپذیر و مهاجرفرست میشود.
این تغییرات در مناطق مهاجرپذیر در راستای افزایش جمعیت و در مناطق مهاجرفرست در جهت کاهش جمعیت خواهد بود. در چنین شرایطی، مهاجرت چه به لحاظ حجم جابجاییهای جمعیتی و چه از نظر گرفتاریهای شهرنشینی جدید، آثار منفی کوتاه مدتی را به همراه داشته، که در بسیاری از کشورها از جمله ایران در سیاستهای ضد شهری منعکس شده است، به نحوی که تا مدتها به جای درک واقعیت مهاجرت و شهرنشینی، به مخالفت و ضدیت ناکارآمد در این زمینه روی آورده شد - مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری، . - 1390 این در حالی است که مهاجرت به مثابه یک انتخاب زیرکانه وغالباً، ناگزیر برای ارتقا و بهبود شرایط زندگی در هر سطحی میتواند مورد توجه قرار گیرد.
فرایند مهاجرت امری پیچیده است که نه تنها حجم و رشد جمعیت یک جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد، بلکه تغییرات قابل ملاحظهای را در ساخت و توزیع جمعیت ایجاد می کند. مهاجرت از دیرباز به عنوان یک عامل مؤثر بر حجم نیروی کار، توزیع نیروی کار برحسب مهارت، آموزش، تخصص و اشتغال، فرصتهای شغلی، پس انداز، سرمایهگذاری و تولید بوده است. مهاجرت همچنین عاملی است که پیامدهای اجتماعی و روانشناختی بر مبدأ و مقصد مهاجرت داشته است - زنجانی، . - 44 :1380 جوامع و فرهنگها در خلال زمان به دلایل گوناگون از جمله مهاجرتها، دچار تغییرات میشوند.
این تغییرات در حوزههای متفاوت زندگی اجتماعی انسانها، دارای پیامدهای مختلفی بوده است. در عین حال اثرات و پیامدهای گوناگون نیز به دنبال دارد. شناخت و درک منابع، فرایند و پیامدهای این تغییرات از اهمیت قابل ملاحظهای برخوردار بوده و در ضمن مستلزم به کارگیری رویکرد و روش علمی مناسب و مقتضی است. از جمله پیامدهای مهاجرت، مسأله تغییر وضع فعالیت و رضایتمندی مهاجران بعد از ورود به شهر مقصد است - جعفرینیا، - 30 :1390، که در این تحقیق تلاش می شود به بررسی تغییر وضع فعالیت و رضایت مندی مهاجران وارد شده به شهر گچساران پرداخته شود.
بیان مسئله
مطالعات انجام شده در مورد ایران نشان میدهد که از سالهای بعد از جنگ جهانی دوم و بویژه از دهه1340 و بدنبال اجرای سیاست اصلاحات ارضی، افزایش قیمت نفت و سرازیر شدن دلارهای نفتی به مراکز شهری، روند مهاجرت افزایش یافت. مهاجرت به عنوان پدیدهای پیچیده با ابعاد اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی فراگیر میباشد. فراگیر از آن جهت که خاص قاره، کشور یا منطقه ویژه ای نمی باشد؛ ولی در جهان سوم به علت جهتگیری مهاجرت و نوع آن که عموماً پلهکانی - مرحلهای - میباشند بیشتر باعث ایجاد شکاف در ساختار شهری - اشتغال، مسکن و ساختار اجتماعی جمعیت - میگردد - زنجانی، . - 212:1380
امروز و در عصر جهانی شدن، عواملی مانند عدم تعادلهای اقتصادی، فقر زیاد، رشد جمعیت، کمبود زمین، حفاظت نکردن از محیط زیست، شبکههای روابط اجتماعی، مرزهای بینالمللی طولانی، فرصتهای شغلی جهانی و منطقهای، تجارت و سیاستهای مهاجرتی و آگاهی و عدم آگاهی، بر ابعاد مهاجرتها تأثیر گذاشته است به هر صورت اگر مهاجرت انگیزهها و خواستههای مورد نظر فرد را برطرف نماید، رضایتمندی برای او به دنبال دارد.
در غیر این صورت ابراز نارضایتی خواهد کرد که این نارضایتی میتواند تبعات نامناسب فردی و اجتماعی داشته باشد - زاهد و همکاران، . - 1390 از سوی دیگر می توان گفت که مهاجرت به هر علت که انجام گرفته باشد، بیشتر بر اساس نوعی عدمرضایت از زندگی در مبدأ صورت میپذیرد. مهاجران تصور میکنند در مقصد بهتر به خواستههایشان دست مییابند. رضایت مهاجران در مقصد هم به دلیل تصور دستیابی به خواستههای والاتر در زمانهای آتی، باعث تداوم اقامت در آن جا میگردد. از این منظر میتوان مهاجرت را به واکنشی نسبت به نارضایتی از زندگی در مبدأ دانست.
هر چند میزان رضایتمندی در مقصد میتواند به افزایش مدت اقامت در آنجا منجر شود.مسلماً عواملی مؤثر بر عدم رضایت در مبدأ و رضایت در مقصد هستند که میتوانند برخی از علل مهاجرت را تبیین نمایند. بدین ترتیب میتوان گفت که چنان چه عوامل موثر بر رضایتمندی از مهاجرت بطور دقیقتری شناسایی شوند، میتوان امید داشت که پدیده مهاجرت بهتر فهمیده واحیاناً کنترل شود - عظیمی، . - 1376 اقتصادایران به طور عمده بر پایه نفت قرار دارد.
در ایران نفت اولاً به عنوان یک منبع انرژی، زندگی اقتصادی مردم را متحول ساخته و رشد و توسعه اقتصادی را باعث گردیده استثانیاً. درآمدهای حاصل از نفت، سبب ترقی و پیشرفت در همه شئون اقتصادی و اجتماعی بشر شده است - کلانتری و همکاران،. - 4 :1387 ایران دومین کشور دارنده ذخایر گاز و چهارمین دارنده ذخایر نفت جهان است. چهار میدان نفتی اهواز، آغاجاری، گچساران و مارون در مناطق نفتخیز جنوب در زمره 10 میدان نفتی بزرگ جهان هستند - ایران پترو، شبکه خبری نفت و انرژی - . شهرهای نفتخیز، شهرهایی هستند که بر اثر استخراج نفت ایجاد میشوند و با توسعه استخراج و پیاده کردن تجهیزات و ایجاد مراکز کاوش و تحقیقات امور اداری و بازرگانی توسعه مییابند. هسته اولیه این شهرها معمولاً در اطراف اولین دکل استخراج نفت شکل میگیرد.
اگر استخراج از معادن نفتی ادامه یابد موجبات توسعه شهر را فراهم میسازد، چرا که نیاز اقتصادی این شهرها تا زمانی میتواند ادامه داشته باشد که استخراج و بهرهبرداری از منابع نفتی تداوم یابد؛ در غیر اینصورت، با پایان یافتن منابع، شهر نیز از عظمت و اعتبار میافتد، مگر آن که در طول استخراج منابع نفتی فعالیتهای صنعتی نوینی در شهر ایجاد و کارکنان و کارگران را به کار و فعالیت در این صنایع واداشت - پوراحمد و همکاران،. - 25 :1381 معمولاً در بحث مهاجرت، بلافاصله مهاجرت از روستا به شهر به ذهن متبادر میشود، در حالی که مهاجرت هر نوع کوچ از یک محیط اجتماعی به محیط دیگر باشد.
این محیط تواندمی از نظر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تقریباً شبیه یا کاملاً متفاوت از محیط فرد میباشد - قلی بیگیان، . - 26 :1379 در بعضی مواقع بخصوص در شهرهای نفت خیز، به دلیل نیاز به افراد با تخصصهای مختلف و با توجه به استخدام این افراد از طریق آزمون استخدامی، هر نوع مهاجرتی اعم از مهاجرتهای استانی، مهاجرتهای شهر به شهر و همچنین مهاجرت روستا به شهر امکان پذیر است.
بنابراین افراد مهاجر شهری که وارد این شهرها میشوند دارای شکل کلی از فرهنگ هستند و مهاجر بر اساس قوم و تعلقات او تعریف میشود. بهرهبرداری از منابع نفتی منطقه و همچنین، نیاز به حفاظت و نگهداری از تأسیسات و تجهیزات نفتی، یکی از عوامل مؤثر در مهاجرپذیری شهر گچساران و رشد کالبدی این شهر است. افزایش سریع جمعیت به همراه عدم مکان گزینی کاربریهای خدماتی در سطح شهر و روند اسکان خودرو و پراکندگی نواحی ساخته شده، رفتارهای زیادی را در داخل شهر باعث شده است، این امر بر مشکلات زیست محیطی افزوده و سلامت جسمی و روحی ساکنان شهر را نیز تهدید میکند - پوراحمد و همکاران ، . - 8 :1381 شهر گچساران از سال 1342 به عنوان شهر انتخاب شد.
این شهرکه به خاطر موقعیت جغرافیایی وجود نفت شکل گرفته، از جمله شهرهای نفت خیز و مهاجرپذیر ایران است. طی سالیان اخیر به دلیل حضور صنعت نفت و همچنین نیاز به نیروی کارگر ساده و نیمه ساده، کارشناس و متخصص در این حوزه، یک جریان مهاجرتی از کل کشور به این شهر شکل گرفته است. مروری بر آمارهای مهاجرت این شهر طی سالهای1365-90، بیانگر تغییراتی در حجم جمعیت مهاجر این شهر طی دهههای گذشته است.
براساس سرشماری 1365، 24 درصد کل جمعیت ساکن شهر گچساران آن مهاجر بوده اندکه 51/95 درصد مهاجران را مردان و 48/05 درصد را زنان تشکیل دادهاند. ورود مهاجرین به این شهر طی سالهای 1375-85، افزایش چشمگیری داشت به گونه ایکه 61 درصد کل جمعیت این شهر را شامل می شد. با این حال براساس آمارهای سرشماری سال1390، روند کاهشی مهاجرت به این شهر قابل توجه بوده و تنها 25 درصد کل جمعیت شهر گچساران را مهاجرین تشکیل داده اند - سرشماریهای نفوس و مسکن1365-90، مرکز آمار ایران - .
اهمیت و ضرورت تحقیق
امروزه کمتر جامعهای را میتوان پیدا کرد که جمعیت ساکن و بیتحرک و بستهای داشته باشد. مهاجرت از جمله پدیدههای مهم فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع بوده و بسیار حائز اهمیت است، که ریشه در نارساییهای بنیادی، اقتصادی و اجتماعی جامعه دارد - مستوفی، . - 167 :1380 مهاجرت خود علت و هدف نبوده بلکه به دنبال یک رشته ناهنجاریهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی میباشد، که در جامعه پدیدار میگردد و تحت عناوین و انگیزههای گوناگون همچون بهبود و ارتقاء سطح زندگی، رفاه بیشتر، کار و امرار معاش بهتر که شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را مساعد با ادامه حیات و یا منطبق با خواستهها و علایق خویش ندانسته و به منظور دسترسی به شرایط بهتر و مناسبتر تصمیم به مهاجرت میگیرند.
اما مهمترین مهاجرتها در حال حاضر مهاجرتهای داخلی است. این مهاجرتها به دلیل پیامد و عوارض خاص خود در زندگی اجتماعی و اقتصادی افراد جایگاه ویژهای دارند - بهنام، . - 130 : 1345 اما از این نکته نباید غافل شد که بسیاری از مهاجرتها به دنبال ارتقاء زندگی بهتر از سوی مهاجرین صورت میگیرد، یعنی فرد دارای زندگی خوبی است، اما به دنبال بهتر شدن از آنچه دارد، است. که این موضوع، میزان شهامت و قدرت ریسک افراد مهاجر را نشان میدهد.
الگوها و تکنیک های متفاوتی نقش مهاجرت را به عنوان یک عامل اجتماعی، که می تواند دارای کارکردهای مثبت و منفی باشد، مطرح می کنند. اگرچه ممکن است مهاجرت به دلایل مختلفی انجام پذیرد، اما شناخت این علل در بین کشورها، شهرها و حتی روستاها مستلزم شناخت تفاوتهاست. همانطور که شناخت علل مهاجرت با عناوین مختلف تاکنون بررسی شده است؛ اما شناخت نتایج مهاجرت نیز به همان اندازه می تواند مؤثر باشد. در واقع شناخت بیشتر و بهتر مهاجرین را باید با موضوعیت تأثیرات محیط بر مهاجرین در قالب آثار و میزان رضایتمندی آنها از مهاجرت مورد بررسی قرار داد، که این موضوع به درک بیشتر ما از پدیده مهاجرت خواهد انجامید.
