بخشی از مقاله
مکان سوم، رهیافتی برای تعامل اجتماعی شهروندان و گذراندن اوقات فراغت ایشان در فضاهای عمومی شهر
چکیده
مکان سوم نه خانه است و نه محل کار. مکانی است میان این دو برای تعامل اجتماعی، گذراندن اوقات فراغت و حضور در فضاهای عمومی شهر که مردم می توانند در کنار همدیگر جمع شده و بـا هـم ارتبـاط برقـرار کننـد. مکان سوم طبق مدلی که در آن سه حوزه زندگی شهروندی، فضای عمومی شهر و نظام مدیریتی و برنامه ریزی شهری در نظر گرفته شود، در واقع بر فصل مشترک این سه حوزه منطبق خواهـد شـد. مکـان سـوم فضـایی از شهر است که شهروندان در آن به میـل خـود حضـور پیـدا میکننـد و نظـام مـدیریتی وظیفـه برنامـه ریـزی و هماهنگی آن را بر عهده می گیرد. این مکان در عمل برای رفع نیازهای اجتماعی انسانها شکل مـی گیـرد و در کنار آن افراد به گذراندن اوقات فراغت نیز می پردازند. این پرسش همواره مطـرح اسـت کـه بـا وجـود مزایـای چنین مکانی چرا تا کنون توجه کمی به ضرورت پیدایش و کارکرد آن در نظام مدیریتی و برنامه ریـزی شـهرها صورت گرفته است؟ بدین منظور در این تحقیق سعی بر آن است که تعاریف مناسبی از این پدیده و همچنـین شاخص های کیفی آن انجام پذیرد تا رهیافتی مناسب از درک فضاهای اجتماعی شهر و نیـز توسـعه میـانکنش های جمعی میان افراد حاصل شود.
واژههای کلیدی: مکان سوم، فضاهای عمومی، زندگی شهروندی، گذران اوقات فراغت، تعامل اجتماعی
مقدمه
مکان سوم فضایی است برای ملاقات با مردم که باعث ایجاد احساس شادی در افراد می شود. در این فضاها فعالیت هایی که صورت می گیرد، از قبل برنامه ریزی و سازماندهی نشده اند (آلتمن، .(1382 مکان سوم، مکانی است که افراد صادقانه برای اصلاح یکدیگر گفتگو کرده و برای بهبود دیگران کمک می کنند (مدنی پور، .(1379 مکان سوم مکانی است برای فراغت خاطر از کارهای روزمره. این مکان باعث توسعه انجمن های مردمی که امروزه رو به کاهش دارند، می شود. همچنین فرصتی برای ارائه بحث ها و مناقشه های مهم فراهم می کند. زندگی در این مکان متفاوت از زندگی روزمره بوده و در مقایسه با آن بهتر شناخته می شود. اما مکان سوم برای بد نشان دادن خانه یا محل کار نیست، بلکه این مقایسه برای بهتر روشن شدن فضاها و مکان های عمومی است. اولدنبرگ در کتاب خود مکان بسیار خوب : کافه ها، کافی شاپ ها، فروشگا ههای کتاب، بارها، سالن های آرایش و سایر پاتوقها در قلب یک اجتماع این نظریه مرکزی را طرح می نماید که زندگی روزانه برای آسوده و رضایت بخش بودن باید تعادلش را در سه قلمرو تجربه ای سکونتی، کاری و اجتماعی پیدا نماید. او با تبیین اصطلاح مکان سوم بر فضاهای عمومی شهری و نقشی که با نزدیک شدن مکانهای اول و دوم (قلمروهای خانه و کار) به یکدیگر می توانند به عنوان عامل اصلی هویت بخشی به یک شهر ایفا نمایند، تاکید می نماید (کاشانی جو، .(1389
1
روش تحقیق
با توجه به نظری بودن موضوع پژوهش، روش تحقیق بصورت اسنادی و بررسی متون بوده و عمده ترین منابع مورد استفاده کتابهای فارسی و لاتین و نیز طرح های پژوهشی مرتبط و استفاده از شبکه جهانی اطلاع رسانی می باشد. در عین حال که در جهت دسته بندی نظریه پردازان مختلف پس از مرحله جمع آوری اطلاعات، روش تحلیل مقایسه ای به کار گرفته شده است. سرانجام اینکه با توجه به ماهیت داده های تحقیق، شیوه پژوهش کیفی خواهد بود.
مکان سوم به چه معنا است؟
شهروندان با روابط اجتماعی پرمعنی خود لزوم ایجاد مکان هایی برای تعامل و زندگی اجتماعی را مطرح می سازند. ایشان به دنبال مکانی برای رفع نیازهای اجتماعی خود می گردند، جای تعجب است که تا کنون توجه کمی به مزایای این نوع مکان ها شده است. ری الدنبرگ در خصوص اهمیت فضاهای جمعی و مکان های عمومی در کتاب خود با عنوان "مکان بسیار خوب" (The Great Good Place) به این نکته اشاره می کند که چگونه این فضاها به ایجاد فضاهای اجتماعی و تعامل برانگیز کمک می نماید. وی معتقد است که محل های استراحت، مراکز خرید و سایر مکان های سوم (درمقابل مکان های اول و دوم یا همان خانه و محل کار) درواقع مکان هایی هستند که در بوجود آوردن اجتماع ها و حضور پر رنگ مردم و افزایش حس سرزندگی موثر هستند .(Oldenburg, 1990) از نظر الدنبرگ امروزه در شهرها و محلات، فضاهای شهری که خوشایند و رضایت بخش باشند، به اندازه کافی وجود ندارد. مجاورت و نزدیکی به فضایی که هم جذاب باشد و هم همبستگی اجتماعی را تقویت کند، ابزار مورد نیازی برای سلامت روح و روان است (همان). در واقع حس شهروندی و حس اجتماع پذیری در مکان های سوم شکل می گیرد. در مکان سوم، حضور اختیاری و غیررسمی بوده و محیطی شاد و منظم و فضایی مطلوب تر در اختیار استفاده کنندگان قرار می گیرد و از این لحاظ بر مکان های اول و دوم اولویت دارد.
از ویژگی های مکان سوم اینست که استفاده کنندگان آن مشخص و عموماً ثابت هستند و نشانه این فضاها غالباً سرزندگی و نشاط است. این یژگیو در مقابل فضاهای فعالیتی دیگری است که عموماً مردم در آن جا فعالیت های جدی و مهم انجام می دهند. مکان سوم بسیار شبیه به خانه ای رویایی است که باعث ایجاد حس آرامش و راحتی فراوان در افراد می شود.در مجموع خیابان ها و مراکز خرید پر شده اند از آدم هایی که همدیگر را نمی شناسند و با هم بیگانه هستند. بطور مثال مردمی که در یک مسیر ثابت و مشخص در حال حرکت هستند ( جریان یکنواخت ترافیک پیاده و سواره)، چشمشان به یک آشنا نمی افتد و چنین مسیرهایی برای حرکت بسیار کسل کننده و بی روح می باشند. اکثر مکان های سوم در مراکز شهری ایجاد می شوند تا تمامی ساکنین بتوانند از این فضاها استفاده کنند. اما در اکثر مواقع این مکان ها قابلیت جمع کردن مردم و ایجاد زمینه برای حضور آن ها را ندارند.
ایروین آلتمن در کتاب خود به نام محیط و رفتار اجتماعی قلمرو شخصی افراد را به سه دسته تقسیم می کند : نخست، قلمرو اولیه که تحت مالکیت و استفاده انحصاری فرد و یا گروه خاصی است و به شکل دائمی تحت اختیار افراد قرار می گیرد و این قلمروها در زندگی روزمره ایشان نقش اساسی دارد. دوم، قلمرو ثانویه می باشد که کمتر نقش مرکزی و انحصاری دارد و معادل گروههای ثانویه در جامعه شناسی است. برای مثال در قهوه خانه های محلی، مجموعه های تفریحی و انجمن های اجتماعی غالباً محدودیتی رسمی و یا غیررسمی وجود دارد که مشخص می کند چه کسی می تواند از محل یا محدوده استفاده کند. آلتمن، قهوه خانه های محلی را قلمرو ثانویه تلقی می کند و بیان می کند که آن ها در سطح محله مشتریان و یا استفاده کنندگان گوناگونی دارد. مشتری های ثابت، قهوه خانه را قلمرو شخصی خود می پندارند و غالباً بیگانگان را به چشم متجاوز می نگرند. سوم، شامل قلمرو عمومی می شود که موقتی است و تقریباً هر کسی به آن دسترسی دارد و حق استفاده از آن را
دارا است. این نوع قلمرو، ساز و کاری شگننده و ناپایدار برای نظارت بر مرز میان خود و دیگران است و وابسته به عرف و هنجارهای اجتماعی می باشد. با توجه به تعاریف مطرح شده در مقدمه پیرامون مکان های سوم، قلمرو نوع سوم نیز در این فضاها وجود دارد. بطور مثال میز و صندلی در رستوران برای مشتریان تا زمانی که از آن استفاده می کنند، در حکم قلمرو عمومی است (برگرفته از آلتمن، .(1382
الدنبرگ برای مکان های سوم هشت ویژگی را برمی شمرد : ( 1 فضاهایی خنثی هستند، (2 فضاهایی هستند که در آن ها درجه و جایگاه اجتماعی افراد بی اهمیت و یا کم اهمیت است، (3 به راحتی در دسترس می باشند، (4 از گروههای دوستانه مختلف تشکیل می شود، (5 در این مکان ها، گفت و گو مهمترین فعالیت است، (6 مکان هایی هستند ساده و بدون آلایش، (7 نشاط و سرزندگی در این فضاها جریان دارد و (8 این فضاها احساس حضور در خانه را ایجاد می کنند، بدون اینکه در خانه باشید .(Oldenburg, 1991) از ویژگی های مطرح شده می توان شاخص هایی برای مکان های سوم معرفی نمود که شامل سادگی، اجتماع پذیری، حس صمیمیت، شکل گیری گفت و گو میان استفاده کنندگان از مکان، راحتی و آسایش، سرزندگی و حیات جمعی، دسترسی آسان و استفاده همگانی از این نوع مکان ها می باشد.
مکان سوم : فضای عمومی شهر برای همگان
هر فرد ممکن است چندین دوست و فرصت هایی برای برقراری ارتباط با آن ها داشته باشد؛ گروه دوستان می تواند بزرگ باشد، این گروه ها در چنین مکان هایی می توانند با یکدیگر ملاقات داشته باشند. ریچارد سنت معتقد است، افراد فقط وقتی می توانند اجتماعی شده و وارد اجتماع گردند که از حمایت افراد دیگر برخوردار باشند. این احساس در مکان های سوم بوجود می آید. ویژگی اصلی مکان سوم، ایجاد روحیه مشارکت پذیری و تقویت حس تعلق به مکان است .(Sennet, 1984) اجماع عمومی بر این است که جایگاه مکان سوم در زندگی های امروزی کاهش یافته است. مکان سوم باعث نزدیکی روابط بین محلات شهری و شهروندان می شود. حذف این مکان ها از زندگی شهری، باعث کاهش روابط چهره به چهره شده و مردم محلات با اینکه سال ها در کنار یکدیگر زندگی کرده اند از هم بی خبر می مانند.
شهرها و واحدهای همسایگی این پتانسیل را دارند که فضایی بی طرف طبق خواست عموم مردم به وجود آورند . این مکان ها بایستی احساس راحتی و ایمنی مانند آن چه در خانه وجود دارد را ایجاد نمایند. اگر این مکان ها از واحدهای همسایگی که زندگی شهروندان در آن جریان دارد گرفته شود، گروهها و انجمن های اجتماعی خارج از محیط خانه بی خاصیت و بی اثر می شوند؛ همسایه ها هرگز همدیگر را ملاقات نخواهند کرد، گفت و گویی بین آن ها شکل نمی گیرد؛ چرا که مکانی برای بروز این رفتارها نزد ایشان وجود ندارد. اصلاح گران اجتماعی (برنامه ریزان) کمتر اهمیت این مراکز و روابط متقابل و فعالیت های اجتماعی را در نظر گرفته اند. پاره ای از آن ها هرگز دوست نداشته اند که مردم را در پیاده روها و خیابان ها، مراکز خرید، جلوی پله ها و مکان های نشستن و سایر مراکز عمومی ببینند. آن ها علاقه دارند که افراد در فضای خصوصی بوده و وقت خود را در مکان های عمومی نگذرانند.
تعامل اجتماعی و گذراندن اوقات فراغت شهروندان در فضای عمومی شهر
فضاهای شهری نوعی از فضاهای جغرافیایی هستند که در اثر تعامل ویژگی های محیط طبیعی و ساختار اجتماعی- اقتصادی شکل می گیرند (شماعی و پوراحمد، .(1384 وقتی از فضای عمومی در شهرها و تأثیر آن در جامعه صحبت می شود، دو مفهوم از فضا در ذهن شکل می گیرد. نخست فضای عمومی در معنای فیزیکی و کالبدی که شامل پارک ها، خیابان ها، میادین، بازارها و دیگر مکان های عمومی می شود. دوم در واقع فضایی ذهنی است که به میزان آزادی های اجتماعی و فضای موجود برای شکل گیری اجتماع های انسانی مستقل از دولت باز می گردد. به رغم ارتباط متقابلی که این دو در شکل دهی به جامعه انسانی دارند، همواره چالش هایی در کلانشهرها برای ایجاد فضاهای عمومی وجود داشته است. از مزایای تبدیل یک مکان به فضای عمومی شهری می توان به این موارد اشاره نمود : (1 هویت بخشی به شهرها، (2 بالا رفتن ارزش زمین و
3
