بخشی از مقاله
چکیده
انسان موجودی زیستی، روانی، اجتماعی و معنوی است که برای رشد سالم در تمام این ابعاد نیازمند تربیت همهجانبه است. در جهت تربیت همهجانبه انسان لازم است برنامهی جامع وجود داشته باشد تا بتوان انسانی شایسته و سالم را تربیت کرد. از همین رو، قرآن کریم به عنوان یک برنامهی جامع تربیتی راهکارها و روشهایی را در جهت پیشرفت و تکامل بشر در نظر گرفته است. با وجود این گاهی به دلیل تفسیرهای اشتباه و مغرضانه از آیات این برنامهی جامع دچار خدشه میشود و انسان را به افراط و تفریط میکشاند.
در نهایت، نه تنها موجب پیشرفت نمیشود بلکه جامعه اسلامی را به ورطه تباهی میبرد. در جهت برخورد با این مشکلات و گام برداشتن در راه پیشرفت، پرورش عقلانیت را میتوان به عنوان یکی از راهکارهای سازنده مطرح نمود. برای تبیین این مهم در پژوهش حاضر به بررسی روش تعقلی از دیدگاه اسلام پرداخته شده است. عقل به انسان این توانایی را میدهد تا درست را از نادرست تشخیص دهد و روابط علی و معلولی، سبب و مسببی را کشف کند.
همچنین در این مطالعه، موانع و مشکلاتی که میتواند بر سر راه تفکر باشد مد نظر قرار گرفت وآَشکار شد که تفکر نیز ممکن است در بند افراط و تفریط گرفتار شود. افراط در استفاده از قوهی تفکر، باعث عقلگرایی میشود و تفریط در آن نیز، موجب قشریگری میگردد. افزون بر اینها، با رویکردی روانشناختی نیز روش عقلانی مورد بررسی قرار گرفت. در پایان نیز، نتیجه گرفته شد که انسان در همهی موقعیتها به ویژه در تعلیم و تربیت نیازمند آن است که عقلانی عمل کند و اعتدال را رعایت کند.
مقدمه
آنچه بیش از همه چیز بر اندیشهها، آموزشها و معتقدات مردم کشورهای اسلامی چیره است، تعلیمات بلندپایهی اسلام میباشد. باید دانست که قرآن برای تربیت مردم نازل شده است و هدف از آمدن پیغمبران و به ویژه پیغمبر گرامی اسلام، پاک ساختن و شستشوی اندیشهی مردم از آلودگیها و ناپاکیها و تربیت و تعلیم آنان برای رسیدن به هدفهای عالی انسانی بوده است - قطب، . - 1352 دین اسلام برای انسان، روشهای تعلیم و تربیتی خاصی را در نظر گرفته است که میتوان با بررسی آیات، روایات و کتب دینی به فهمی جامع در مورد این روشها دست یافت.
به طور کلی، اسلام روشهای مختلفی برای تربیت و آموزش بشر مطرح میکند، که بررسی تمام این روشها از توان نوشته حاضر خارج است. سعی بر آن بوده است که در این مقاله به بررسی این موضوع پرداخته شود که تفکر در تعلیم و تربیت اسلامی از چه جایگاهی برخوردار است؟ یا به عبارت دیگر، آیا اسلام از روش تفکری در تعلیم و تربیت حمایت میکند؟ با توجه به اینکه، واژهشناسی هر مفهوم برای فهم دقیق مطالب پیرامون آن از اهمیت بسیاری برخوردار است، در ابتدا به بررسی لغتی تعقل و تفکر میپردازیم. تفکر به معنی اندیشیدن، نظر کردن و تأمل در چیزی است. عقل نیز به معنای دریافتن، فهمیدن و نیروی ادراک است. در ادامه برای فهم بهتر تفکر و کشف جایگاه آن در اسلام بررسی آیات و روایات خالی از اهمیت نیست.
تفکر در آیات و روایات
بگو که در زمین سیر کنید و ببینید که خدا چگونه خلق را ایجاد کرده - تا از مشاهده اسرار خلقت نخست بر شما به خوبی روشن شود که - سپس خدا نشئه آخرت را ایجاد خواهد کرد، همانا خدا بر هر چیز تواناست - عنکبوت،. - 20 آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد میکنند و در آفرینش آسمانها و زمین میاندیشند: ای پروردگار ما، این جهان را به بیهوده نیافریدهای، تو منزهی، ما را از عذاب آتش بازدار - آل عمران،. - 191 محققاً در خلقت آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز، و کشتیها که بر روی آب برای انتفاع خلق در حرکت است، و بارانی که خدا از بالا فرو فرستاد تا به آن آب، زمین را بعد از مردن زنده کرد و سبز وخرّم گردانید، و در پراکندن انواع حیوانات در زمین، و گردانیدن بادها - به هر طرف - و در خلقت ابر که میان زمین و آسمان مسخّر است، در همه این امورادلّهای واضح برای عاقلان است. - بقره، . - 164
æ هم اوست خدایی که از آسمان آبی فرو بارید پس هر نبات را بدان رویاندیم و سبزهها را از زمین برون آوردیم و از آن سبزهها دانههایی که بر روی هم چیده شده بیرون آریم و از شکوفه نخل خوشههایی است به هم پیوسته، و باغهای انگور و زیتون و انار که برخی شبیه و برخی نامشابه به هم است - خلق کنیم - ، شما در آن باغها هنگامی که میوه آن پدید آید و برسد - با چشم تعقل - بنگرید، که در آن آیات æ نشانههایی - از قدرت خدا - برای اهل ایمان هویداست - انعام، . - 99 اندیشیدن یک ساعت برتر است از عبادت یک سال - بحارالانوار، ج20، ص326، ح. - 9 از خرد تو را این باید که راه گمراهیات را از راه رستگاریت، نماید - حکمت، . - 421 خدا خرد را نزد کسی به ودیعت ننهاد، جز که روزی او را بدان نجات داد - حکمت، . - 407 خدا بر عهده نادانان ننهاد که دانش آموزند تا بر عهده دانایان نهاد که بدانان بیاموزند. - حکمت، . - 478
