بخشی از مقاله
چکیده
محمدرضا شفیعی کدکنی یکی از شاعران طراز اوّل ادبیات معاصر به شمار میآید. یکی از ویژگیهای بنیادین اشعار او در فاصله کودتای 28 مرداد تا انقلاب اسلامی 1357، بهرهگیری از رویکرد رمزگرایانه به اقتضای فضای حاکم بر جامعه آن زمان است. رمزهای شعر او دایره وسیعی را شامل میشوند؛ از طبیعت و گل و گیاه گرفته تا حیوانات و اماکنی چون دشت و باغ و عناصر اجتماعی و مصنوعات انسانی و اساطیر کهن. ویژگی مهم نمادهای شعر او، رویکرد تقابلی میان آنهاست که بیانگرتقابلِ گفتمان مبارزه و آزادیخواهی با گفتمان حفظ رژیم پهلوی و سرکوب است. موضوع این پژوهش بررسی برخی نمادهای شعر او بر مبنای تقابلهای دوگانه در مجموعه »آیینهای برای صداها«ست. نتایج پژوهش بیانگر نقش تقابل میان نمادهای شعر شفیعی در بیان عواطف و اندیشهها و انسجام و استحکام فرم درونی و بیرونی شعر اوست.
درآمد
آرای منتقدان نحله ساختارگرایی، به عنوان یکی از شیوههای مهم نقد در دوره معاصر، متأثر از اندیشههای صورتگرایان روسی و مطالعات زبانشناسان برجستهای چون سوسور است. یکی از مهمترین مباحث نقد ساختارگرایانه، توجه به تقابل-های دوگانه و نقش آن در بنیان تفکر آدمی و تکوین اندیشه اوست. »اولین بار نیکلای تروبتسکوی واجشناس از این اصطلاح استفاده کرد و در واجشناسی آن را برای تمایزات واجی و آوایی به کار گرفت - «احمدی، . - 398 :1380 تفاوت در یک واج یا آوا، سبب ایجاد تمایز میان دو واژهظاهراً مشابه میشود و مانع از شنیده شدن یکسان صدای آنها می-گردد. »یاکوبسن میگوید: تقابلهای دوگانه در ذات زبان نهفتهاند. دانستن این تقابلها، نخستین کنش زبانی است که کودک میآموزد - «همان: - . سوسور، زبانشناس ساختارگرا، زبان را نظامی از تفاوتها میداند که تقابل میان اجزاء و عناصر باعث شکلگیری آن میشود.
»سوسور، بر تمایزهای تقابلی و سلبی بین نشانهها تأکید میکند و در تحلیل ساختارگرایانه، اصل بر تقابلهای دوتایی گذاشته میشود؛ مثل طبیعت/ فرهنگ، مرگ/ زندگی« - سجودی،. - 17 :1390 تأکید سوسور بر مباحثی چون دال/ مدلول، جانشینی/ همنشینی، درزمانی/ همزمانی، زبان/ گفتار و گفتار/ نوشتار از عوامل مهم توجه ساختارگرایان به مبحث تقابلهای دوگانه در نقد ادبی است. یکی از مهمترین منتقدان ساختارگرا، کلود لوی استروس است که متأثر از نظریات یاکوبسن و حلقه اتصال فرمالیستها با ساختارگرایان به شمار میآید. استروس به بررسی تقابلهای دوگانه در اساطیر پرداخت و به این نتیجه رسید که »همانطور که زبان بر اساس تقابلهای دوگانه صامت و مصوَت ساخته شده است،
اساطیر هم بر مبنای تقابل دوگانه بنا شدهاند - «اسحاقیان،. - 32 :1384 گرمانس نیز از نشانهشناسان ساختارگرا و دنباله رو پراپ است که با تأثیرپذیری از زبانشناسی سوسور »به نقش تقابلهای دوگانه در داستان و روایت توجه فراوان نشان داده و هفت دسته شخصیت پراپ را به سه دسته دوتایی کنشگر تغییر و تقلیل داده است: فاعل/ هدف، فرستنده/ گیرنده و یاریگر/ رقیب - «اسکولز،. - 147-151 :1379 کسانی چون دریدا، لاکان، فوکو و بارت از یک جهت از عوامل دوام ساختارگرایی محسوب میشوند و از سویی دیگر بنیانگذاران طرز فکر جدیدی به نام پساساختارگرایی به شمار میآیند - موران،. - 233 :1389 در پساساختارگرایی نیز تقابلهای دوگانه نقشی کلیدی دارند. تفکر غربی که از زمان افلاطون و ارسطو دو قطبی شده بود، با آرای دریدا وارد مرحلهای تازه شد.
از نظر او »اندیشه فلسفی علمی غربی همواره زندانی عناصر دو قطبی بوده است که خود آفریده و بعد پنداشته که واقعیت دارد. اندیشه متافیزیکی هرگز نتوانسته خود را از بند این زندان برهاند: بد در برابر نیک، نیستی در برابر هستی، غیاب در برابر حضور، گفتار در برابر نوشتار... این دو قطب همواره در سلسله مراتبی جای دارند که در آنها ارزش یکی برتر از دیگری است - «احمدی،. - 384 :1380 دریدا میگوید در بررسی رابطه میان اجزاء، علاوه بر تضاد باید به مشارکت آنها نیز توجه شود. »اگر تاریکی نباشد،
ما نور را نیز نخواهیم داشت. میتوان گفت وجود تاریکی مفهوم نور را خلق میکند. جزء پست این تقابل به گونهای پارادوکسی، شرط وجودی این تقابل است و به اندازه جزء به اصطلاح ممتاز اهمیت دارد - «برتنس،. - 150 :1383 دریدا پس از توجه به جزئی که کمتر ارزشمند تلقی شده است، »مرکزیت-زدایی« را مطرح کرده است. او کوشیده موقعیت ممتاز مرکز را کمرنگ کند و به حاشیه و پیرامون نیز بپردازد. پساختارگرایان همچنین پیوند و ارتباطی را که سوسور میان دال و مدلول ایجاد کرده بود، شکستند و سبب خوانشهای مختلف متن و عرضه معانی متعدد آن گشتند.
شعر شفیعی کدکنی
شفیعی کدکنی علاوه بر اینکه استادی بیبدیل در حوزهها و ساحات مختلف ادبیات فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی است و آرای او راهگشای بسیاری از پژوهشهای ادبیات فارسی به شمار میآید، آثار ماندگاری نیز در زمینههای تصحیح متون، بلاغت و نقد ادبی، ادبیات معاصر و ادب عرفانی آفریده است. او از زمره شاعران بزرگ متعهد به جامعه و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن محسوب میشود. انسان و اجتماع مرکز شعر اوست. »صدای او برآمده از ژرفنای شوربختی و آلام و رنجهای دلآزار تودههای فرو مانده در لجنزار جهل، فقر، فساد و نابرابری است. صدایی پرصلابت در برابر عربده تعدی گزمه و داروغه و عسس که سکوت و قرق ظلمت و ظلم را در هم میریزد و زندگی را به سرایش و حرکت میخواند«
- فولادوند، . - 20 :1388 کودتای28 مرداد 1332 و همدستی بیگانگان و حاکمان مستبد آن روز در براندازی دولتمصدق، و ایجاد جوّ اختناق و سرکوب شدید پس از آن، در شعر اصیل معاصر و در آثار کسانی چون اخوان ثالث، شاملو و شفیعی کدکنی بازتابی ژرف داشته است و زبان شعر آنان را به سوی نوعی سمبولیسم اجتماعی و بهره بردن از رمزهای طبیعی، تاریخی، فرهنگی و اساطیری در بیان مشکلات جامعه سوق داده است. این شاعران با بیان درد و رنج جامعه چراغ امید، تلاش و مبارزه را برافروختهاند و مردم را به طلب آزادی، استقلال، حقوق انسانی و داشتن زندگی بهتر تشویق و تهییج کردهاند.
دو سوی این مبارزه بزرگ در شعر شفیعی کدکنی در قالب نمادها æ رمزهای گوناگونی بیان شده است. شناخت رمزها و نمادهایی که شاعر از رهگذر استفاده از آنها حوزه معنایی شعر خود را سامان میدهد، در بررسی تقابلهای دوگانه آثار ادبیاهمیّت به سزایی دارد و سبب آشکار شدن دلالتهای پیدا æ پنهان متن و کشف لایههای معنایی آن خواهد شد. این پژوهش در پی کشف و تحلیل تقابلهای دوگانه مرتبط با استبداد و آزادی در مجموعه »آیینهای برای صداها« از شفیعی کدکنی است. تقابلهای دوگانه در این مجموعهغالباً در هیأت رمزهای اجتماعی و سیاسی بیان شده است. »آیینهای برای صداها« مجموعه هفت دفتر شعر شفیعی کدکنی به نام-های »زمزمهها«، »شبخوانی«، »از زبان برگ«، »در کوچه باغهای نیشابور«، »مثل درخت در شب باران«، »از بودن و سرودن« æ »بوی جوی مولیان« است که در سال 1376 و در یک مجلد انتشار یافته است، دفترهای شعری این مجموعه در خلال سالهای 1344 تا 1356 به صورت مستقل به چاپ رسیده و منتشر شدهاند.
پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهشهایی با محور تحلیل برخی از متون ادبیات فارسی از رهگذر تقابلهای دوگانه صورت گرفته است. از مقالات نگاشته شده در این زمینه این موارد قابل ذکر است؛ »بررسی تقابلهای دوگانه در ساختار حدیقه سنایی« از محمد امیر عبیدینیا و علی دلائی میلان؛ »بررسی تقابلهای دوگانه در غزلهای حافظ« از علیرضا نبیلو؛ »تقابلهای دوگانه در داستانهای عامه« از مریم شریفنسب؛ »سریولی، زندانی تقابلهای دوگانه« از مرتضی محسنی و دیگران؛ »خوانش گلستان سعدی بر اساس نظریه تقابلهای دوگانه« از قدیسه رضوانیان؛ »تقابلهای دوگانه در غزلیات عطار« از مسعود
