بخشی از مقاله
چکیده
تلقین و تأثیرات آن بر روح و جسم انسان از جمله موضوعاتی است که مولوی در کتاب مثنوی معنوی به ابعاد آن پرداخته است. به اعتقاد مولوی تلقینهای مثبت و منفی که به افراد منتقل میشوند میتوانند بر جسم و روح شخص تأثیر بگذارند و حتی زندگی فرد را دچار مشکل کنند. این تلقین ها به دو روش انجام می پذیرد، روش اول از جانب خود فرد و روش دوم از جانب دیگران است. القائات منفی از قبیل تلقین بیماری و تلقین ترس، علاوه بر آسیب هایی که از لحاظ روانی به فرد وارد میکند جسم او را نیز رنجور میسازد. همچنین آثار مخربی که مدح و خیالات فاسد به همراه خود دارد موجب پدید آمدن امراض روحی همچون کبر و غرور، خودبینی و عصیان میشود.
مولوی راه رهایی از تلقینهای منفی را ترک هوی و شهوت، خوار شمردن نفس، عدم توجه به مدح، پیروی از عقل کلی، اولیاء االله و ذکر حق میداند. در مقابل تلقینهای منفی، القائات مثبت قرار دارند که مواردی از قبیل خیالات خوش، همنشینی با انسانهای نیک و دریافت تلقین از سوی اولیاء خدا را شامل میشود. خیالات خوش موجب تندرستی و نشاط در فرد می شود و همنشینی با انسان های صالح گامی است برای دریافت تلقینهای مثبت. همچنین دریافت تلقین از سوی اولیاء خدا موجب سلامت روح و جسم میشود و این خاص بندگان مخلص است.
واژگان کلیدی: مثنوی، مولوی، تلقین، مثبت، منفی
1مقدّمه.
تلقین در لغت به معنای فهمانیدن، سخن فرا زبان کسی دادن، تعلیم و آموختن، چیزی را در ذهن و فکر کسی حقیقت جلوه دادن و کسی را به چیزی معتقد کردن است. - دهخدا، :1347ذیل این واژه - در اصطلاح شرع تلقین از جملهی اموری است که از ابتدای تولد شروع میشود و تا زمانی که انسان از دنیا میرود نیز رخ می-دهد. نوزادی که تازه در یک خانوادهی مسلمان متولد شده اولین تلقینی که به او میشود خواندن اذان و اقامه و نام کودک در گوش اوست که البته این تلقین از نوع مثبت است و بر روح او تأثیر گذار خواهد بود. پیامبر - ص - میفرمایند: »در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه بگویید؛ چرا که او را از شیطان حفظ میکند.
سپس در گوش او سورهی فاتحه الکتاب، آیه الکرسی، آیات آخر سورهی حشر و سورهی اخلاص و دو سورهی ناس و فلق را بخوانید.« - طبرسی، - 138 :1366 این انسان در زمان زندگی خود در این عالم خاکی فراوان تحت تأثیر القائات مثبت یا منفی افراد و گروههای مختلف قرار میگیرد تا سرانجام که عمر او به پایان خود نزدیک میشود و آخرین تلقین به او نیز با »بر زبان آوردن اصول و مبانی مذهبی، مانند شهادتین هنگام دفن مرده بر بالای سر او، یا القای آنها به کسی که در لحظههای آخر عمر است« صورت میگیرد. - انوری، :1382 - 1876 تلقین از دیدگاه روانشناسی به »فرایند وادار ساختن کسی برای رفتار کردن به گونهای خاص و پذیرفتن عقیده یا باور کردن چیزی معیّن به طریق غیرمستقیم« گفته میشود. - پور افکاری، . - 1459 :1373
ژان پیاژه در خصوص تعریف تلقین در معنای روانشناسی معتقد است تلقین نوعی فریب دادن وجدان است. برخی اوقات فرایند تلقین از یک حالت ارادی و خودکار سرچشمه میگیرد. بنابر این میتوان آن را یک نوع عمل ناهشیارانه دانست که تحت تسلط و نفوذ دیگری قرار گرفته است. - شکیباپور،. - 187 :1369 از دیدگاه روانشناسان اجتماعی، تلقین پذیر به کسی گفته میشود که نیندیشیده و نسنجیده عقیدهای را که از بیرون به او وارد میشود بپذیرد. - کلاینبرگ، - 543 :1386 تلقین از مباحثی است که در علوم اجتماعی، علوم سیاسی، علوم تربیتی، پزشکی، روانشناسی، علوم دینی، عرفان و... کاربردارد و در تمامی این حوزهها میتوان از آن به عنوان ابزاری برای جهت دهی به افکار عمومی و فردی استفاده کرد.
همچنین استفاده از روش تلقین در تمامی علوم مذکور میتواند با القای مفاهیم منفی و یا مثبت باشد زیرا تلقین از روشهای کارآمدی است که از آن برای تحت تأثیر قرار دادن دیگران استفاده میشود. تلقین به فرد اگر در جهت منفی باشد علاوه بر آسیبی که به روح و روان وارد میکند میتواند آثار مخربی نیز بر جسم داشته باشد و در مقابل، تلقین اگر از نوع مثبت باشد اثر آن در روح و جسم نیز مثبت خواهد بود و موجب شکوفایی استعدادها، نشاط و موفقیت میگردد.در نزد اهل تصوف تلقین یکی از ارکان سیر و سلوک محسوب میشود. مریدان به واسطهی تلقین ذکر از جانب شیخ، روح و جان خود را پاک میگردانند و خود را آمادهی سفر معنوی میکنند.
تلقین ذکر در نزد عرفا برای تزکیهی نفس و پرورش روحی آنان صورت میگرفته است، عزیز الدین نسفی تلقین ذکر را همچون شیر پرورندهی سالک مبتدی میداند و در این خصوص میگوید: »بدان که ذکر مر سالک را به مثابهی شیر است مر فرزندارن را، و سالک باید ذکر را از شیخ به طریق تلقین گرفته باشد، که تلقین ذکر به مثابهی وصل درخت است. و ذاکر چون ذکر خواهد گفت،باید که اوّل تجدید طهارت کند و نماز شکر وضو بگذارد و آنگاه روی به قبله نشیند و ذکر آغاز کند. « - نسفی، - 153 :1388 بیشک تلقینی که در نزد صوفیه مرسوم بوده است علاوه بر تأثیرات مثبت روحانی که بر باطن آنان بر جای میگذاشته، جسم آنان را نیز به واسطهی روزه داریهای متوالی که بعد از دریافت تلقین باید انجام میدادند پاک و سلامت میگردانیده است.نجم الدین رازی در خصوص روزه داشتن مرید در زمان تلقین ذکر میگوید: »شرط تلقین آن است که مرید به وصیت شیخ سه روز روزه دارد.
و در این سه روز در آن کوشد تا پیوسته بر وضو باشد، و مدام ذاکر بود، و اگرچه آمد و شد کند با خود ذکر میگوید، و با مردم کم اختلاط کند. - «نجم الدین رازی، - 276 :1371مولوی در مثنوی بسیاری از موضوعاتی را که میتواند بر سلامت روح و جسم انسان تأثیر مثبت و یا منفی بگذارد تفسیر می-کند. یکی از این موضوعات تأثیر تلقین بر سلامت و یا رنجوری افراد است. مولوی در مثنوی به جایگاه و تأثیر انواع تلقینها در زندگی انسان توجه داشته و حکایاتی جالب و آموزنده در این باب آورده است. تلقین از مباحثی است که امروزه بسیاری از ما در زندگی روزمره با آن مواجه هستیم و دانسته و ندانسته تحت تأثیر انواع تلقینها قرار میگیریم، القائاتی که چه از جانب خود و چه از جانب دیگران زندگی ما را در بر میگیرند و تأثیرات مثبت و منفی بر سلامت روح و جسم ما میگذارند.
.2 بحث
یکی از پدیدههایی که امروزه زندگی بسیاری از انسانها را تحت تأثیر خود قرار میدهد نیروی تلقین و تأثیرات آن بر افراد است، به طوری که اغلب مردم به قدرت تلقین و تأثیر آن بر روح و جسم انسان باور دارند. در نگاه کلی تلقینها را میتوان به دو نوع مثبت و منفی تقسیمبندی کرد. جنبههای مثبت تلقین در مثنوی با تعابیری چون خیالات مثبت، تلقین ذکر، و تلقین-های رحمانی بیان شده و در مقابل آن تلقین های منفی، با تعابیری چون وسوسه، تلقین ترس وهمی، غرور، مدح، تلقین بیماری و القائات شیطانی ذکر شده است. باید در نظر داشت که بهکارگیری مولوی از مفهوم تلقین، بیان واژگانی آن نیست، ای بسا مولوی از مفهوم تلقین در تعریف امروزی و علمی این واژه استفاده کرده ولی این مفهوم را با کلماتی از قبییل خیال، وهم، ترس وهمی، رنجوری دل، لرزهی دل، فکر شیرین، فکر خوش و... توضیح داده است و با بررسی ابیات و حکایتها مشخص می-شود که مقصود او همان تلقین در معنای امروزی و علمی آن است. موضوع مهمی که در این پژوهش به آن اشاره خواهیم کرد بحث تلقین و تأثیر آن بر جسم و روح انسان است. این تأثیرات با روشهایی چون تعلیم، اظهار همدردی، غلبهی وهم و خیال، فریب، مدح و... صورت میگیرد و میتواند به صورت زبانی، عملی و یا قلبی باشد.
1؛.2 تلقینهای منفی
تلقینهای منفی در مثنوی شامل مواردی چون: تلقین بیماری، مدح و تعظیم خلق، تلقین خیالات فاسد از سوی دیگران و ترس میشود.
1؛1؛.2 تلقین بیماری از جانب خود شخص
یکی از انواع تلقینهای منفی که مولوی در مثنوی به آن اشاره میکند تلقین کسالت و بیماری است. القائاتی که فرد به ضمیر خودش وارد میکند اگر از نوع منفی باشد قطعا جسم و روح تحت تأثیر آن القائات منفی قرار میگیرد. اگر انسان »خویش را عاجز و ناتوان فرض کند دست و دلش میلرزد و از کار فرو میماند و نیز بر اثر تلقین به نفس رنجوری و نالانی بر انسان سبک میگردد.« - فروزانفر، - 410 :1361 مولوی برای اثبات نتایج تلقین منفی که موجب بیماری می شود با نظر به حدیث نبوی »لاا و فَتَمرَضُوا وَ لا تَحفِرُوا قُبورَکُم فَتَمُوتُوا1«اینگونه میسراید:گفت پیغمبر که رنجوری به لاغ رنج آرد تا بمیرد چون چراغ - مولوی، - 1070/1 :1390مولوی به این نکته اشاره کرده است که تلقین بیماری و خود را بیمار نشان دادن به راستی سبب پیدایش کسالت خواهد شد.»اگر تلقین به نفس در جهت منفی و قهقرا به کار گرفته شود ارکان شخصیت آدمی را ویران میکند. چه بسیار کسانی که با تلقین، بیمار شدهاند و به خاک سیاه حرمان نشستهاند.« - زمانی، - 364 :1393
2؛1؛.2 تلقین بیماری از جانب دیگران به فرد
مولوی در حکایت معلم و شاگردان مکتب به تلقینهای منفی افراد که موجب رنجوری جسم و روح انسان میشود اشاره کرده است، به طوری که فرد سخنان بی اساس دیگران را میپذیرد و همین پذیرش ابتدا در باطن او و سپس در جسم او تأثیر می-گذارد. مولوی در حکایت معلّمی که به واسطهی تلقین شاگردان، درس و مکتب را تعطیل میکند و به خانه میرود نیروی
