بخشی از مقاله
چکیده
بسیاری از تحلیلگران اقتصادی براین باورند که صنعت گردشگری با ایجاد 110 میلیون شغل مستقیم، پس از صنایع نفت و خودروسازی در ردیف سوم صنایع مهم جهان قرار گرفته است. مطالعات و پژوهشهای انجام شده در زمینه گردشگری نشاندهنده پیامدهای مثبت و منفی این پدیده در ابعاد و زمینههای مختلف است. بیشترین اثرات مثبت گردشگری را در زمینههای اقتصادی بر شمردهاند و بیشترین اثرات منفی آن را در زمینههای اجتماعی، فرهنگی، قانونی و محیط زیستی دستهبندی کردهاند . با وجود اینکه نگرش کلی به گردشگری به عنوان کاتالیزوری کارآمد برای بازسازی و توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه دلفارد در جنوب استان کرمان یاد شده است.
در این تحقیق به بررسی تأثیر گردشگران بر وضعیت زیست محیطی این منطقه گردشگری از منظر ساکنان منطقه پرداخته شده است. تحقیق در سال 1392 صورت گرفت و ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته بود که بر اساس مطالعات داخلی و خارجی و بر اساس مطالعه میدانی وضعیت منطقه مورد مطالعه طراحی شد. روایی صوری پرسشنامه بر اساس پانل متخصصان شامل اساتید و کارشناسان متخصص در این زمینه مورد تأیید قرار گرفت و همچنین پایایی آن به وسیله آماره آلفای کرونباخ 0/82 برآورد شد که حاکی از توانایی ابزار طراحی شده برای دستیابی به اهداف تحقیق است.
جامعه آماری تحقیق کلیه خانوارهای ساکن در منطقه دلفارد بود که بر اساس حجم نمونه کوکران 165 نفر تعیین گردید و به منظور اعتماد بیشتر به نتایج تحقیق به 190 نمونه افزایش یافت. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم نرم افزار SPSS 15 انجام شد. نتایج تحلیلی نشان داد تأثیر گردشگران بر مولفههای زیست محیطی مورد مطالعه منفی و معنی دارد بوده است که این امر در درازمدت به عنوان تهدیدی جدی برای محیط زیست منطقه و در نهایت صنعت گردشگری این ناحیه تلقی خواهد شد که بایستی از سوی برنامهریزان و سیاست گذاران مورد توجه جدی قرار گیرد.
واژه های کلیدی:اکوتوریسم، جیرفت، رضایتمندی، گردشگری
مقدمه
گردشگری هم اکنون به یکی از صنایع مهم در دنیا تبدیل شده است. بررسی جغرافیای طبیعی ایران و نیز امکان سنجی هر کدام از جاذبه-های اکوتوریستی قابل سرمایه گذاری بیانگر این واقعیت است که اکوتوریسم یک منبع ارزشمند اقتصادی قابل ملاحظه و مستعد است که با برنامهریزیهای منسجم، نگرش سیستمی به موضوع، مدیریت واحد و علمی میتواند به توسعه مناطق کمک شایانی نماید. یکی از منابع اصلی درآمدهای خارجی در بسیاری از کشورهای جهان را صنعت گردشگری تشکیل میدهد. این کشورها میکوشند تا جاذبههای چشمگیر، مناظر دلگشای دیدنی و میراث تاریخی و باستانی خود را به دیگران معرفی کنند و از این راه مبالغ هنگفتی را کسب کرده و در جهت رفاه و آسایش مردم و آبادانی کشور خود به مصرف برسانند.
بر اساس آمار جامعه اکوتوریسم - ETS - 1 در دهه 2010 رشد عمومی بخش اکوتوریسم به 10 تا 30 درصد خواهد رسید. ایران از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان 10 کشور اول جهان قرار دارد و از نظر جاذبه های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی نیز جزو 5 کشور برتر دنیاست. علی رغم قابلیت ها و پتانسیل های موجود در کشور، وجود عواملی همچون عدم زیرساختهای مناسب طبیعت گردی، عدم شناخت نسبت به اکوتوریسم در ایران، کمبود متخصصین در امر اکوتوریسم، فقدان فرهنگ مناسب خاص طبیعت گردی که بعضی مواقع سبب تخریب چشم اندازهای طبیعی می شود و عدم اطلاع رسانی در این زمینه توسط رسانه های دیداری و شنیداری و مطبوعات از دلایل عمده عدم جذب اکوتوریسم در ایران است. این در حالیست که کشورهای توریست پذیر با داشتن چشم اندازهای طبیعی میتوانند باعث افزایش درآمد ملی سرانه شوند.
ارزیابی اثرات زیست محیطی فعالیتهای اکوتوریستی
با توجه به به اینکه بستر هر نوع توسعهای، محیطهای طبیعی هستند که در برابر انواع مختلف توسعه، این محیطها واکنشهای خاصی را از خود نشان میدهند از اینرو ارزیابی اثرات زیست محیطی - EIA - و مطالعه اثرات زیست محیطی - EIS - برای توسعه طرح های توریستی اهمیت بسیار دارند. از طرف دیگر منابع طبیعی در بسیاری از اشکال توریسم نقش اصلی را ایفا مینمایند که برخی از آنها عبارتند از اکوتوریسم، توریسم مناطق روستایی، توریسم ماجرا جویی و مناطق تفرجگاهی. از اینرو ضروری است که پیش از انجام طرحهای توریستی، ارزیابی لازم و ضروری زیست محیطی بررسی شوند - حیدری، . - 1383بر اساس بررسیهای انجام شده در زمینه ارزیابی زیست محیطی گردشگری در بسیاری از مناطق جهان، زیباییهای محیط زیستی علت اولیه و اصلی برای جذب گردشگرها و توسعه صنعت گردشگری بودهاند.
متأسفانه گسترش بیرویه گردشگری نیز همانند هر فعالیت فشرده بشری آثار منفی و پیامدهای سوئی را برای سیستم زیست بوم به همراه آورده و خسارات فراوانی را به هوا، آب، زمین، پوشش گیاهی، فضای سبز و حیات وحش و خلاصه کل نظام طبیعت وارد کرده که عامل اصلی آن فقدان برنامه ریزی و نبود سیاست های حفاظتی بوده است. از اثرات مثبت توسعه گردشگری از بعد زیست محیطی اختصاص بخشی از درآمدهای گردشگری به حفاظت از جاذبه های طبیعی است - زاهدی، . - 1385از آنجایی که اساس اکوتوریسم را طبیعت و جاذبههای آن تشکیل میدهد بنابراین بایستی یک سری ارزیابیها در زمینه فعالیتهای اکوتوریستی صورت گیرد تا به محیط زیست آسیب جدی وارد نشود چون در صورت صدمه دیدن جاذبههای اکوتوریستی رکود گردشگری را در منطقه به همراه خواهد داشت.
در جهان پرتلاطم کنونی، روستاها به کانون تردد انسانهایی بدل شده-اند که برای فرار از زندگی پر هیاهوی شهری و زندگی ماشینی، به روستاها سفر میکنند. امروزه، با توجه به دامنه تقاضا و نیازهای محیط روستایی، گردشگری روستایی رو به توسعه گذاشته است و روز به روز گردشگری بر اهمیت و جاذبه خاص آن افزوده می شود . نقش گردشگری در افزایش درآمد روستائیان بیشترین میزان تاثیر را دارد و از آن رو به عنوان عامل جاذب و مثبت در جهت ارتقا و بهبود کیفیت زندگی روستائیان به شمار می آید. توسعه گردشگری بدون برنامه ریزی مدون و صحیح در نواحی حساسو شکننده روستایی میتواند آثار کالبدی متعددی را بر ساختار و پیکره روستا تحمیل کند، از جمله این آثار میتوان به تخریب بافت سنتی روستا، از بین رفتن برخی از مکانهای معیشتی روستا با ساختار سنتی، تضاد بین بافت جدید و قدیمی روستا و هم چنین از بین رفتن اراضی زراعی و باغات اشاره کرد.
مهدوی و همکاران - - 1387 در سنجش اثرات گردشگری بر توسعه ی روستایی کن- سولقان به تحلیل سه شاخص اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- زیست محیطی پرداختند که در زمینه اقتصادی اثرات مثبت محدود، در زمین هی اجتماعی اثرات مثبت قوی و در زمین هی کالبدی- زیست محیطی، توسعه ی گردشگری روستایی به تخریب و نابودی گونههای مختلف زیستی و تغییرات نامناسبی در بافت و کالبد روستا در منطقه را موجب شده است.ملک پور - 1377 - به تحلیل اثرات گردشگری بر ابعاد اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی دهستان ناتل کنار- نور پرداخت و به این نتیجه رسید که گردشگری در این دهستان اثرات مثبت اجتماعی نظیر افزایش امکانات زیربنایی و اثرات منفی مانند تغییر کاربری اراضی را برجای گذاشته است. باتلر معتقد است رابطه مستقیمی بین سطح توسعه ی گردشگری و نگرش منفی از اثرات اقتصادی، اجتماعی و محیطی جامعه ی میزبان وجود دارد.
در آسیب شناسی گردشگری روستایی درکن - سولقان به این نتیجه رسیدند که گردشگری فرهنگ محور آثار متفاوتی بر وضعیت کالبدی منطقه ازجمله: تغییر وسیع کاربری اراضی و نوسازی بافتهای قدیمی را فراهم آورده است که آثار مثبتو منفی تقریباً برابری داشته است. بدین ترتیب همان طوری که از توسعه ی گردشگری فوایدی نصیب نواحی روستایی میشود، توسعه ی نامناسب آن نیز میتواند زیانها و آثار منفی متعددی را در پی داشته باشد، با این حال متناسب با عوامل مختلفی چون اهمیت فعالیت گردشگری محلی، ظرفیت گردشگری و فعالیت های آنها، استحکام محیط زیست و اقتدار فرهنگ و سنن محلی سطح این اثرات تغییر می کند - آکیس و همکاران 1996 به نقل از قدیری معصوم و همکاران، . - 1392در بررسی اثرات زیست محیطی گردشگری در کشور چین را بر روی محیط های بیوفیزیکی، اجتماعی- اقتصادی و ظرفیت فیزیکی و محیطی منطقه را مطالعه کردند و به این نتیجه رسیدند که از اوایل دهه 1980 در کشور چین توجه بیشتری به اثرات اجتماعی- فرهنگی گردشگری، در میان محققین شده است، گرچه مطالعات در زمینه ی فیزیکی و زیست محیطی هنوز بر ادبیات آن ها غلبه دارد - لیو، . - 2006
منطقه دلفارد یکی از کانونهای زیستی و مناطق آزاد تجاری مهم جنوب استان کرمان میباشد که از سابقه تاریخی و تمدن کهن و نیز آب و هوای مطلوب و جاذبه های منحصر به فرد طبیعی برخوردار می-باشد و از نظر گسترش فعالیتهای اکوتوریستی دارای پتانسیلهای قابل توجه است که این امر میتواند با برنامهریزیهای اصولی و نگرش علمی، توسعه متوازن فضایی در سطح منطقه را فراهم سازد. با وجود آثار مثبتی که گردشگری دارد اثر تخریبی گردشگران به عنوان یک عامل محدود کننده در صنعت توریسم روستایی مورد توجه قرار گرفته است. به این منظور تحقیق حاضر با هدف بررسی نقش گردشگران منطقه دلفارد بر وضعیت زیست محیطی این منطقه گردشگری مهم در جنوب استان کرمان پرداخته شده است تا با روشن شدن وضعیت موجود اطلاعات مهمی به منظور آگاه سازی مسئولین منطقه جهت برنامه ریزیهای آینده فراهم سازد.
بدنه اصلی مقالات مواد و روش ها
تحقیق حاضر از لحاظ هدف کاربردی، از لحاظ میزان نظارت و درجه کنترل، میدانی و از لحاظ نحوه گردآوری داده ها از نوع تحقیقات توصیفی است. از بین روشهای تحقیق توصیفی نیز این تحقیق از روش همبستگی بهره برده است.برای جمع آوری اطلاعات در این تحقیق در ابتدا، بررسی جامعی در اسناد، مدارک، منابع کتابخانهای نظیر کتابها، پایان نامه های دانشجویی، گزارش طرحها و مجلات علمی و پژوهشی صورت گرفت تا ضمن تحکیم پایه های نظری تحقیق از نتایج بررسیهای صورت گرفته در ارتباط با موضوع تحقیق استفاده شود. در مرحله آخر و بعد از طراحی پرسشنامه ها برای به دست آوردن اطلاعات مورد نیاز با دامداران ارتباط برقرار شد و اطلاعات لازم از آنها کسب شد. اعتبار پرسشنامه به وسیله افراد متخصص در این زمینه و قابلیت اعتماد پرسشنامه نیز برای متغیرهای تحقیق با استفاده از نرم افزار - spss - 15 الفای کرونباخ 82 درصد به دست آمد که قابل قبول می باشد از طریق فرمول کوکران ، حجم نمونه 165 به دست آمد که برای اطمینان بیشتر به 190 افزایش یافت سپس از طریق نمونه گیری تصادفی از ساکنان محلی منطقه با سابقه بیش از 5 سال سکونت جمع آوری شد.
نتایج و بحث
یافتههای توصیفی پژوهش شامل دو قسمت سئوالات توصیفی مربوط به ویژگیهای دموگرافیک پاسخگویان و تحلیل توصیفی از سوآلات اصلی تحقیق و متغیرهای مورد بررسی میباشد که در قالب آماره توصیفی - درصد، فراوانی، میانگین - بیان شدهاند. در جداول - شماره 1 و - 2 به ارائه یافتههای حاصل از ویژگیهای دموگرافیک پاسخگویان در قالب جدول اشاره شدهاست.
جدول - 1 - نتایج آمارهای توصیفی برای متغیرهای کمی تحقیق را نشان میدهد. بر اساس نتایج جدول مشخص میشود که میانگین مربوط به متغیرهای سن، تعداد سالهای سکونت، سطح سواد و درآمد ماهیانه به ترتیب برابر با 45 سال، 11/7 سال تحصیلی و 6100310 ریال میباشد.
جدول - - 2 نتایج آمارهای توصیفی برای متغیرهای کیفی تحقیق را نشان میدهد. بر اساس نتایج حدود 82 درصد پاسخگویان مرد بودند و 80 درصد آنها متأهل بودند و تنها 10 درصد پاسخگویان افراد غیر بومی بودند که در منطقه دلفارد سکونت داشتند و 172 مورد آنها بومی منطقه بودند.نتایج تحلیل تحقیق در جدول - 3 - ارائه شده است. بر اساس نتایج مشخص میشود که میانگین تأثیر گردشگران مطقه دلفارد بر تغییر زیستگاه جانوری و گیاهی، ریختن زباله در محیط، آلودگی آب، آلودگی هوا، آسیب رساندن به مناظر طبیعی، تخریب محیط زیست منطقه و تخریب باغات و درختزارها از نظر پاسخگویان وضعیت زیست محیطی این منطقه، به لحاظ آماری معنیدار است.بر اساس نتایج جدول فوق مشخص شد که از نظر مردم منطقه تأثیر گردشگران بر سطح آگاهی زیست محیطی معنی دار نیست و کمتر از حد میانی مد نظر ثرار گرفته است.
نتیجه گیری و جمع بندی
با وجود تمامی ابعاد مثبت گردشگری در راستای توسعه خدمات و امکانات در نواحی روستایی در تحقیق حاضر با رویکردی متفاوت از دیدگاه ساکنان منطقه گردشگری دلفارد در جنوب استان کرمان به بررسی اثرات گردشگران بر شاخصهای زیست محیطی این منطقه پرداخته شده است.یافتههای تحقیق تایید میکمد که حجم ورود گردشگر در منطقه میزان زبالههای تولیدی به صورت چشمگیری افزایش داده است. نتایج تأییدی بر این نظریه است که گردشگران با زباله به مناطق گردشگری وارد میشوند اما آنها را از منطقه خارج نمیکنند که این امر در دراز مدت اقرات تخریبی و در نهایت ناپایداری را در منطقه به همراه خواهد داشت. همچنین نبودن مدیریت جمع آوری و بازیافت زباله نیز تشدید کننده این اتفاق ناگوار است این نتایج با تحقیقات رضوانی و صفایی - - 1384 و قدیری معصوم و همکاران - 1392 - مطابقت دارد. کیم و همکاران - - 2013 نیز بر این باورند که نباید انتظار داشت که ورود گردشگر همیشه دارای تأثیرات مثبت باشد.
تشکر و قدردانی
بخشی از هزینه و امکانات مورد استفاده در این پژوهش از محل اعتبارات معاونت پژوهشی دانشگاه جیرفت تأمین شده است، که بدین وسیله نگارندگان مراتب قدردانی خود را ابراز میدارند.
