بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهم ترین نتایج شهرنشینی معاصر، پیدایش و گسترش محلات آسیب پذیر در متن یا حاشیه شهرها است که از مشکلات فراروی شهرهای امروزی خاصه در سطوح محلی به شمار می رود.بر این اساس، نوع، ماهیت و فرآیند مداخلاتی و نحوه برخورد با آنها از جمله مفاهیمی است که جایگاه ویژه در برنامه ریزی شهری دارد. جدا از رویکردها و روش های مداخله و برخورد با این محلات لحاظ کردن دیدگاه و نگرش ساکنین محلی از مهمترین مولفه های تا ثیرگذار در فرآیند توانمندسازی این محلات فقیر نشین به شمار می رود که در تحقیق حاضر مورد توجه قرار گرفته است. سوال اصلی این است که مردم در اجتماع های محلی چگونه توانمند می شوند ؟راهکارها و راهبردهای لازم برای توانمندسازی آنها کدام است؟ توانمند سازی شیوه ای برای ارتقا شرایط اجتماع محلی از راه گسترش و به کارگیری ظرفیت موجود است.
در حقیقت توانمندسازی برنامه ی حل مسأله ای از درون بر پایه توسعه اجتماعات محلی است، به نحوی که الگوهایی از توسعه درون زای محلی شکل گرفته که می تواند به سایر اجتماعات تعمیم داده شود. با توجه به زمینه انجام کار و موضوع توانمندسازی از تکنیک مصاحبه و تکنیک گروههای بحث جهت بهدست آوردن اندیشه و عقاید گروه و یا گروههای اجتماعی هدف استفاده گردیده، همچنین در خلال جلسات گروههای بحث نیز از دو تکنیک تیغ ماهی و درخت مسئله- هدف برای برداشت مسائل و ناتوانی های مردم در ترک محله - قائم شهر - و پیامدهای ناشی از آن، همچنین راهکارهای مردمی لازم استفاده عملی شد. در آخر پیشنهاداتی ارائه گردید تا بتوان به کمک آنها به توانمندی محله با مدیریت و مشارکت مردمی نائل شد.
کلمات کلیدی: برنامهریزی، توانمندسازی، اجتماع محلی، توسعه، مشارکت عمومی
مقدمه
وجود نواحی نابرابر در فضای شهری، معلول نابرابری در توزیع منابع ثروت و درآمد در جامعه است، که خود به جدایی گزینی فضایی،اجتماعی و اقتصادی منجر می شود و این جدایی گزینی در دراز مدت اثرات مخربی بر شهرها خواهد گذاشت. در برخورد با این پدیده راه حل های متفاوتی ارائه گردیده است. از آنجا که راه حل هایی همچون حذف و تخریب یا دادن خدمات صرف از سوی سازمان های ذی ربط بدون پذیرفتن حق شهروندی و بکارگیری نیروی شراکتی این اجتماعات هیچ کدام راه گشا نبوده اند، لذا باید در جستجوی راه حلی ریشه ای و درون زا در برخورد با این سکونتگاه ها بود تا بتوان به یکپارچگی این سکونتگاه ها با سکونتگاه های شهری دست یافت . در این بین در چند دهه ی اخیر کاراترین رویکرد مقابله با این موضوع توانمندسازی بوده است.
حال اگر توانمندسازی را فرآیندی بدانیم که طی آن افراد، گروهها و جوامع از وضعیت موجود زندگی و شرایط حاکم بر آن آگاهی پیدا میکنند و برای رسیدن به وضعیت مطلوب، اقدامهایی آگاهانه و سازمانیافته، انجام میدهند، از این منظر توانمندسازی سبب ایجاد قابلیت در افرادو گروههای ناتوان برای مشارکت فعال و آگاهانه در تأمین رفاه فردیو اجتماعی میشود. اصولی بر طرح های توانمندسازی حاکم است که می توان اینگونه بدان اشاره نمود، - - Sherraden, 2006 [1] - : - 1 مشارکت یکی از عناصر اساسی توانمندسازی است و بدون درگیری و مداخله فعال مؤثر و سازمانیافته گروه هدف، توانمندسازی حاصل نخواهد شد. - 2 - توانمندسازی بیشتر یک فرآیند است تا پروژه و محصول. بنابراین به توانمندسازی باید به عنوان فرآیندی مستمر و پایدار نگریست که در جریان آن گروههای هدف به توانمندیها و صلاحیتهای لازم برای افزایش کیفیت زندگی خود و محیط اطراف خود میرسند. - 3 -
توانمندسازی فرآیندی است حمایتی، در راستای رسیدن به توانمندی و خودکفایی مادی و معنوی. - 4 - توانمندسازی نیازمند توجه هم زمان به فرد، خانواده و اجتماع است. - 5 - توانمندسازی باید در سه سطح خرد، میانی و کلان و در ابعاد مختلف فردی، روان شناختی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حقوقی برنامهریزی و اجرا شود. تقلیل توانمندسازی به سطح خرد - فرد یا خانواده - و یک بعد خاص نتیجهبخش نخواهد بود. ازاین روتوانمندسازی به ویژه در سطوح میانی و کلان نیازمند دخالت مؤثر حکومت و سایر دستاندرکاران و ظرفیتسازیها از طریق تبدیل ظریتهای بالقوه به بالفعل و اصلاحات ضروری - قانونی، نهادی و انسانی - است. - 6 - فرآیند توانمندسازی با درگیری و مداخله و تسهیلگری ذی نفعان درونی و بیرونی - خصوصی و بهویژه سازمانهای مردمنهاد - امکانپذیر است.
در این بین قائم شهر یکی از شهرهایی است که به خصوص در چند سال گذشته به دلیل از کار افتادن کارخانه ی نساجی رو به فراموشی رفته است،و اکثریت جمعیت جوان جامعه بیکار و اکثریت محله ها در حال روبرو شدن با فقر می باشند، و نیازمند برنامه ای ویژه می باشد تا حتی بدون تزریق منابع مالی گسترده مردم خود اجتماعات محلی خود را توانمند کنند، در پژوهش حاضر به منظور نائل شدن به چنین هدفی پس از بررسی های به عمل آمده از شهر و انتخاب یک محله به عنوان محله هدف - ترک محله - ، با توجه به زمینه انجام کار و موضوع توانمندسازی از تکنیک مصاحبه و تکنیک گروههای بحث جهت بهدست آوردن اندیشه و عقاید گروه و یا گروههای اجتماعی هدف استفاده گردیده و در خلال جلسات گروههای بحث نیز از دو تکنیک تیغ ماهی و درخت مسئله- هدف برای برداشت مسائل و ناتوانی های مردم در قائم شهر ، پیامدهای ناشی از آن و را ه حل ها ی مردمی استفاده عملی شد. در نهایت پیشنهاداتی ارائه گردید تا بتواند به توانمندسازی مردم در اجتماعات محلی کمک نماید.
اجتماع محلی و توسعه
مبحث اجتماع محلی و توسعه اجتماع محلی به رغم سابقه نسبتا طولانی در متون و نوشتارهای علمی و اجرایی ، در اواخر دهه 1980در قالب توسعه محلی و به عنوان مبحثی اساسی مورد توجه قرار می گیرد.با وقفه ای کوتاه در این دهه و با توجه به نگرش ویژه به سلول های عملکردی شهر در قالب اجتماعات محله ای به عنوان مفهومی جدیدتر مطح می گردد. - [18]رفیعیان،هودنسی،:1384 - 14 مطالعات مختلف در خصوص ویژگی ها و مشخصه های نگرش اجتماع محور دارای اندک تفاوت ها و اختلافاتی هستند اما عمده آنها در موارد ذیل اتفاق نظر دارند :
* مردم گرا بوده و مشتریان /شهروندان در مرکز و کانون توجه آن قرار دارد.
*مشارکت جویانه و پاسخگو - [Williams, 1998 : 192 [2 - است.
*کل نگر بوده، به جای نگرش های بخشی و سازمانی
* همه جنبه های زندگی مردم را مورد ملاحظه قرار می دهد - . - [Keiser, 1997 : 161 [3
*متکی بر توان ها و فرصت های موجود بوده و نهلزوماً متکی بر نیازها - ظرفیت سازی - .
*استفاده از رویکرد همکاری و تشریک مساعی - Williams, - 1998 : 198 بین دولت /بخش خصوصی و اجتماع ها.
*هرنوع اقدام مداخله ای در این نگرش با ملاحظه جنبه های پایداری - اقتصادی، زیست محیطی،اجتماعی و نهادی - صورت می گیرد.
*پویاست، انعطاف پذیر است و فعالیت برنامه ریزی را به عنوان یک نگرش فرآیندی و یادگیری مدنظر قرار می دهد.
در روش برنامه ریزی اجتماعات محلی، برنامه ریز برای شرکت دادن مردم محلات در پیدا کردن راهی برای بیان نظرات و مشارکت آنها در رابطه با وضعیت فعلی و آینده محله شان تلاش می کند و به تشویق حس همکاری در اجتماعات و ایجاد مکان های جذاب با حس مکانی قوی می پردازد - [19]شهیدی، . - 49 :1386 در این فرآیند، نهاد برنامه ریزی با دعوت از افراد عادی برای مشارکت در توسعه اجتماعات محلی تلاش می کند - [20]عبدی دانشپور، . - 339 : 1387 ضمن آنکه این امر با پذیرش شهروندی و حقوق آنان نیز همراه است [21] - پیران، . - 50 :1380 یکی از اصلی ترین ارکان برنامه ریزی اجتماع محور، درگیر ساختن مردم در روند تهیه و اجرای برنامه می باشد. بدین منظور برنامه ریزی اجتماع محور با مفهوم مشارکت و نظریات برنامه ریزی مشارکتی ارتباط پیدا می کند.درهمین ارتباط « دوگ آبرلی« معتقد است که نگرش مبتنی بر اجتماعات در برنامه ریزی دارای اصول و مبانیای است که عبارتند از:
-1 شروع و آغاز آن با انتقاد از وضعیت موجود برنامه ریزی است. وضعیتی که به تعبیر او دارای مشخصاتی همچون نخبهگرائی، مرکزگرائی - از بالا به پائین - ومقاومت در برابر تغییرات است.
-2 این نوع از برنامه ریزی مستلزم ترکیب آگاهی و عمل است.
-3 برنامه ریزی پیوسته است و در زمان واقعی که مرتبط با واقعیات زندگی روزمره است اتفاق می افتد.
-4 در تصمیم گیری ها اصل عدم تمرکز رعایت می شود.
-5 به دنبال دستیابی به عدالت اجتماعی و پایداری زیست محیطی است.
-6 تسهیل توسعه انسانی و بهبود کیفیت زندگی است با توجه به آنچه بیان شد،توسعه محلی نوعی از تحول مثبت درمقیاس محلی است که هدف آن شناسایی مشکلات محلی ،افزایش اعتبار منابع مادی و محلی است وعبارت است از فرایندی مبتنی برمشارکت داوطلبانه و خود یارانه در میان ساکنان یک محله در جهت بهبود شرایط فیزیکی ،اجتماعی و اقتصادی. - رفیعیان وهودنسی، - 20 :1384 نگرش مبتنی بر "اجتماع" در توسعه شهری - برنامه ریزی و طراحی - در حیطه مداخلات توسعه ای دارای مشخصه ها و ویژگی هایی است که می تواند موارد زیر را در بر گیرد : : - [Lee, 2001: 3-8 [4 -
*طرح ها و برنامه هایی ارائه دهد که وابستگی بیشتری با نیازها و شرایط محلی داشته باشد.
*منجر به افزایش مشارکت در تامین خدمات عمومی گردد .
*به افزایش کنترل مردم بر زندگی و معیشت خود منجر گردد.
در کل مهمترین عواملی که رویکرد توسعه ی اجتماع محور را به مثابه یک پارادایم معرفی می کند، به شرح موارد زیر است :
الف - کاهش فقر : توسعه ی اجتماع محور می تواند منجر به کاهش فقر از طریق تحرک بخشی به اجتماعات محلی، تقویت ظرفیت انسانی، و بهکرد دارایی های کالبدی در سطح محلی شود.
ب - اولویت بندی نیازها : توسعه اجتماع محور می تواند منجر به بهبود ارائه، توجه و توزیع خدمات از طریق انطباق نیازها با امکان مهیا ساختن آنها شود.
ج - حکمروایی یا نظام تدبیر محلی : توسعه اجتماع محور می تواند منجر به ارتقای پاسخگویی به صدای فقرا، برقراری پیوند و رابطه بین آنها با اداره ی محلی و افزایش دسترسی فقرا به فرآیندهای اداره ی محلی، شود در واقع تداوم و استمرار رویکرد توسعه اجتماع محور در بهسازی سکونتگاه های غیر رسمی به یک چارچوب نهادی که منجر به تقویت و بازساخت عملکردی نهاد مدیریت محلی می شود، برمی گردد.
د - هدف گیری : توسعه اجتماع محور منجر به افزایش تنظیم خدمات و سرمایه گذاری ها با اولویت های اجتماع محلی و هدف گیری بهتر فقرا و سایر گروه های آسیب و نیازمند می شود - WorId . - [Bank,ibid [5
مهمترین اصل اساسی در توسعه ی اجتماع محور توجه به فرآیند مشارکت موثر اجتماع محلی به مثابه مشارکت کنندگان آگاه در فرآیند توسعه در سطح خرد و محلی است و به جرات میتوان گفت که تحقق اهداف توسعه ی هزاره9 در اقدامات سطوح خرد و محلی قابل دستیابی است، و لازمه ی تحول؛ برقرار بودن نظام تدبیر شایسته و جاری شدن اصول حکمروایی خوب در سطح خرد است..
توصیف مفهوم توانمندسازی
تعاریف متعدد و گوناگونی از توانمندسازی ارائه می¬شود که هرکدام دارای یک جهت¬گیری معین با یک دیدگاه و حتی یک ایدئولوژی مشخص است. البته برای توانمندسازی تعریف دقیق علمی با مرزهای مشخص وجود ندارد؛ اما می توان در یک تعریف جامع توانمندسازی را اینگونه تعریف کرد:توانمندسازی فرایندی است پویا و خودجوش از متن بافت فرهنگی - اجتماعی یک جامعه که به افراد افزایش قدرت و توانایی می دهد تا بتوانند برای بهبود وضعیت زندگی خویش اقدام نمایند.. - Lee , 2001 : 32 - در تعریف بالا باید به کلمات کلیدی : فرایند؛ پویا؛ بافت اجتماعی فرهنگی؛ مشارکت افراد توجه کرد. در این فرایند افرادکلیدی و رهبران سیاسی عقیدتی نقش مهمی بازی می کنند و باید دانست که مهارتهایی از قبیل سازماندهی اجتماعی و توسعه اجتماعی بسیار کلیدی هستند.
توانمندسازی شیوه ای برای ارتقاء شرایط اجتماع محلی از راه گسترش و به کارگیری ظرفیت موجود است. در حقیقت توانمندسازی برنامه حل مسأله ای از درون بر پایه توسعه اجتماعات محلی است، به نحوی که الگوهایی از توسعه درونزای اجتماع شکل گرفته که می تواند به سایر اجتماعات تعمیم داده شود. در این الگو ظرفیت های اجتماع برای پاسخگویی به نیازهای آن شکوفا می شود که در آن مشارکت به مثابه نکته کلیدی در جهت بهره گیری از توان جمعی نگریسته می شود. یکی از مسائل مهم و اساسی در برنامه ریزی توسعه اجتماع محلی درک نیاز و توانمندی هایی است که در سطح اجتماع ضرورت اقدام را توجیه می کند یا به عبارتی ظرفیت اجتماع محلی است که زمان و مکان اجرای راهبرد توسعه اقتصاد محلی را تعیین می کند. ظرفیت اجتماع محلی عبارت است از قابلیت و توانمندی اجتماع محلی برای شناخت، گسترش توانمندی انسانی، فرصت های اقتصادی، مناسبات اجتماعی و منابع اکولوژیک در راستای بهبود پایداری اجتماع, - [22] [15] ایراندوست، 1387 و. - Macall, 2000
یکی از مفاهیم پایه در توانمندسازی مفهوم قدرتpower می باشد. قدرت به عنوان درجه کنترل و یا میزان تسلطی که به وسیله افراد، گروه¬ها و بخش¬های مختلف جامعه بر منابع مادی، انسانی، معنوی و مالی اعمال می¬شود، تعریف شده است - Alsop, 2006 . - :[6] 9-25 کنترل این نوع منابع به شکل¬گیری قدرت فردی و اجتماعی منجر می¬شود.قدرت یک مفهوم و یا یک نظر مطلق نیست، بلکه یک نوع تفکر است که بر روابط معینی پایه¬ریزی شده است. قدرت در درون بافت روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و در میان افراد و گروه¬ها شکل می¬گیرد، توسعه و تکامل می¬یابد و اعمال می¬شودمعمولاً
