بخشی از مقاله
چکیده
شناخت پتانسیل های طبیعی به عنوان بستر فعالیت های انسانی، پایه و اساس غالب برنامه ریزی های محیطی و آمایش سرزمین را تشکیل می دهد. پوشش گیاهی یکی از مهمترین اجزای اکوسیستم های طبیعی است که علاوه بر بیان شرایط رویشی، معرف شرایط محیطی حاکم نیز می باشد. جهت دستیابی به توسعه پایدار و همچنین حفاظت از اکوسیستم های طبیعی و تنوع زیستی آن ها و مدیریت منابع، لازم است توان ها و محدودیت های پوشش گیاهی مناطق مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. این مطالعه با هدف شناسایی توان ها و محدودیت های پوشش گیاهی و برنامه ریزی محیطی استان خراسان جنوبی صورت گرفته است. به منظور انجام این بررسی به روش اسنادی و کتابخانه ای به تهیه ی اطلاعات و تجزیه و تحلیل و تلفیق آن ها اقدام شده است. نتایج تحقیق نشان داد که کمبود بارندگی و آب، نوع خاک و شرایط اقلیمی سبب محدودیت هایی در پوشش گیاهی منطقه شده است.
فقر پوشش گیاهی در بسیاری از عرصه های مختلف استان وجود دارد. باتوجه به جذابیت ارزشمند بیابان ها و کویرهای استان، می توان با برنامه ریزی مناسب در جهت آموزش، اطلاعرسانی و فرهنگسازی، ایجاد تسهیلات رفاهی و حمل و نقل و توجه هرچه بیشتر به این مناطق، زمینه لازم را برای رشد و توسعه پایدار استان فراهم آورد. منطقه مورد مطالعه با توجه به شرایط محیطی و انسانی، دارای تنگناها و پتانسیل هایی در پوشش گیاهی می باشد، اما با تکیه بر توان ها و بهره گیری از شناخت محدودیت های منطقه، فرصت جهت برنامه ریزی محیطی ممکن می شود. در این مطالعه بر پایه این محورها کلیه توان ها و محدودیت های موجود در استان خراسان جنوبی در عرصه های بیابانی ارائه شده است. شایان ذکر است که این شناخت ها می تواند در کاهش محرومیت ها به ویژه در نواحی روستایی، فقرزدایی، توزیع مشاغل و مهمتر از همه مدیریت منابع در راستای رسیدن به توسعه پایدار مؤثر باشد.
واژههای کلیدی: برنامه ریزی محیطی، توان ها و محدودیت ها، پوشش گیاهی
-1 مقدمه
شناخت و تحلیل ویژگی های محیط طبیعی هر منطقه یکی از قدم های اساسی در آمایش سرزمین آن محدوده قلمداد می شود. در این میان پوشش گیاهی یکی از عناصر و اجزای مهم اکوسیستم های طبیعی است که نقش مهمی در قابلیت ها و پتانسیل های مورد انتظار از هر منطقه ایفا می نماید. پوشش گیاهی هر منطقه بخش مهمی از دارایی های هر ناحیه محسوب می شود که در توازن زیست محیطی و ایجاد روحیه نشاط در انسان ها و هم در اقتصاد منطقه نقش دارد - مصداقی،. - 1380 از این رو ضرورت دارد پوشش گیاهی هر منطقه و قابلیت ها و محدودیت های آن به عنوان یکی از مؤلفه های تعیین کننده در آمایش سرزمین هر منطقه مورد مطالعه قرار گیرد - موسوی،. - 1391 ترکیب و ساختار هر جامعه گیاهی تحت کنترل و تاثیر عوامل محیطی قرار دارد در حقیقت این عوامل موجب استقرار انواع مختلف گونه های گیاهی در رویشگاه های متفاوت و یا مانع استقرار پوشش گیاهی در مکانی میگردند - قره شیخلو، . - 1389 برنامه ریزی محیطی در مناطق خشک، در گرو شناخت روند تغییرات پوشش گیاهی و عوامل مؤثر بر آن است. از اینرو مطالعه توان ها و محدودیت های پوشش گیاهی این مناطق، از اهمیت ویژه ای برخوردار است - مصداقی، . - 1380
با ظهور پارادایم جدید توسعه از دهه 1970 ، که در آن هدف گذاری رشد کیفی به همراه یکی کردن نظام های اقتصادی -اجتماعی با محیط زیستی - اکولوژیکی - مدنظر قرار گرفت و مدیریت سرزمین با تعامل صحیح و ارگانیک توامان سه نظام مورد توجه واقع شد، اندیشه حمایت از پایداری و محیط زیست، مظهر تلاشی شد برای گسترش مفهومی فراتر، که در آن نه تنها حقوق نسل کنونی بلکه شمول آن بر تمام موجودات اعم از انسانی و غیرانسانی، و حال و آینده و نیز نظام زیستی را که ما جملگی وابسته به آن هستیم، در برگرفت - رکن الدین افتخاری ،. - 1389 در حوزه روشمند توسعه پایدار، به دلیل همپوشانی ابعاد متفاوت حیات طبیعی و انسانی - اقتصادی، اتخاذ روش تحلیل سیستمی و همه جانبه بر مبنای راهبردهای توسعه پایدار، در شناخت بهتر عناصر، رفتار و عملکرد اجزاء سیستم و همچنین نحوه تعامل آن با محیط پیرامونی گریزناپذیر است Irina - ، . - 2008 توسعه پایدار سعی دارد به پنج نیاز اساسی تلفیق حفاظت و توسعه، تامین نیازهای اولیه زیستی انسان، دستیابی به عدالت اجتماعی، خودمختاری و تنوع فرهنگی و حفظ یگانگی اکولوژیکی پاسخ گوید - زاهدی، . - 1386
یکی از اهداف اصلی توسعه ی پایدار، حفاظت از منابع ارزشمند طبیعی است که انسان از هنگام ظهورش روی کره ی زمین با آن زیسته و ابتدا جزئی از آن بوده وسپس با دستیابی به ابزار دست سازش، برای باز تولید زندگی خود آن را متناسب با پیشرفت در ابزار سازی به خدمت گرفته است. بدین ترتیب حفاظت از منابع ارزشمند طبیعی در پایدار کردن زندگی اقتصادی و اجتماعی بشر اکنون به ضرورتی ناگزیر و مقدم در برنامه ریزی تبدیل شده است - عظیمی، . - 1390 بنابراین نخستین قدم در امر برنامه ریزی محیطی به منظور توسعه ی پایدار، حفاظت از منابع ارزشمند طبیعی یعنی همان عناصری از طبیعت است که بشر در پیدایش آن دخالتی نداشته و به منظور تداوم حیات به وجود آن ها احتیاج حیاتی و مبرم دارد. اگر هدف برنامه ریزی، توسعه ی پایدار باشد، نخستین قدم بذل توجهی جدی و مسئولانه به منظورحفاظت از منابع ارزشمند طبیعی خواهد بود.
پوشش گیاهی یک فاکتور مهم در ارزیابی و پایش وضعیت اراضی در مناطق خشک می باشد، زیرا بطور موثر بر روی میزان نفوذپذیری، سیل و فرسایش خاک اثر گذاشته و همچنین از فاکتور های موثر در مدیریت مراتع می باشد . از ویژگی های پوشش گیاهی در مناطق خشک، تنک بودن آن است که در نتیجه آن عوارض فیزیکی مانند خاک عامل قالب پوشش سطحی در این مناطق بحساب می آید. - مصداقی، - 1380 بررسی های به عمل آمده در مناطق بیابانی کشور حکایت از استقرار و پراکنش پوشش گیاهی مناطق بیابانی ایران متناسب با مؤلفه هایی همچون میزان و پراکنش بارندگی، نوسانات درجه حرارت، رطوبت، منابع آب سطحی و زیرزمینی، شرایط توپوگرافی و فیزیوگرافی، سازندهای زمین شناسی، بافت و ساختمان خاک و … دارد.
تراکم تنوّع گونه های گیاهی اعم از یکساله، بوته ای، درختچه ای و درختی نقش حیاتی و غیرقابل انکاری در ساختار اجتماعی- اقتصادی مناطق بیابانی ایفا می کند . علوفه دام و سایر بهره برداری ها از مراتع، تأمین چوب و سایر فراورده های جنگلی، تثبیت ماسههای روان، جلوگیری از هدر رفت آب و خاک، بستر حیات وحش و… ، همه و همه حکایت از اهمیت و جایگاه پوشش گیاهی در منابع طبیعی و ساختارهای اجتماعی - اقتصادی و زیست محیطی مناطق بیابانی ایران دارد. اغلب گیاهان طبیعی مناطق بیابانی ایران خشکی زی، شوری زی، ماسه زی، گچ زی، آهک زی و … بوده و به عبارت دیگر نوع پوشش گیاهی تا حد بسیار زیادی تابع نوع بستر و بخصوص ویژگی های خاص خاک های چنین مناطقی است - خسروشاهی،. - 1384 با توجه به شرایط استان خراسان جنوبی هدف از این مطالعه شناسایی توان ها و محدودیت های پوشش گیاهی در عرصه های بیابانی در راستای توسعه ی پایدار و برنامه ریزی محیطی آن می باشد. این امر باعث می شود تا بتوان از فرصت های ایجاد شده و همچنین توان ها و محدودیت های موجود به طور مناسب بهره گرفت و با برنامه ریزی علمی و بهره برداری پایدار از این عرصه ها استفاده بهینه نمود.
-2 مواد و روش ها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
استان خراسان جنوبی، بین مدار جغرافیایی 30 درجه و 31 دقیقه تا 34 درجه و 53 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 57 درجه و 3 دقیقه تا 60 درجه و 57 دقیقه طول شرقی از نصف النهارگرینویچ قرار گرفته است. که از شرق به طول حدود 331 کیلومتر دارای مرز مشترک با کشور افغانستان، از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به استان یزد و از جنوب به استان های سیستان و بلوچستان و کرمان محدود است. مساحت این استان 193،151 کیلومتر مربع است که از این نظر سومین استان ایران است. - سرمد، - 1389 5/61 درصد از مساحت استان خراسان جنوبی ارتفاعی بیش از 1200 متر دارد. به طور کلی میانگین ارتفاع این استان 1297 متر از سطح آب های آزاد می باشد و پست ترین نقطه آن در شمال شرقی دشت لوت - در جنوب غربی استان - با ارتفاع 581 متر از سطح دریا میباشد - استانداری خراسان جنوبی،. - 1389
