بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش سعی بر آن است که با نگاهی گذرا بر محدودیتها و نارساییهای مربوط به عمران و توسعه محیطی مناطق بیابانی بر اهمیت کاربردی نقشههای ژئومورفولوژی قبل از اجرای پروژههای عمرانی به منظور جلوگیری از خطرات و آسیبهای احتمالی ناشی از عوامل تکتونیکی و اقلیمی تاکید گردد. هدف از تهیه نقشههای ژئومورفولوژیک، ثبت اطلاعات مربوط به لندفرمهای سطح زمین، مواد، خاک و سنگ، فرایندهای سطح زمین و در برخی موارد سن لندفرمها است.
بخش اصلی پژوهش در رابطه با شناسایی لندفرمهای منطقه مورد مطالعه و استخراج نقشه ژئومورفولوژی بوده تا در برنامهریزهای محیطی و عمرانی به برنامهریزان کمک نماید. در این پژوهش نقشه ژئومورفولوژی بشرویه در محیط GIS طراحی شده است و سپس از طریق مطالعات کتابخانهای، اسناد و مدارک مربوط به موضوع، به کارایی استفاده از این نوع نقشهها در برنامهریزیهای عمرانی و محیطی پرداخته شده است. از جمله کارایی این نقشه در منطقه میتوان به ارزیابی شدت بیابانی بودن در منطقه، شناسایی دشتهای ماسهای، شناسایی مناطق حساس به فرسایش و همچنین مناطق مستعد حرکات دامنهای پرداخت.
مقدمه
ژئومورفولوژی علم بررسی و شناخت ناهمواریهای سطح زمین و بهترین مبنا برای تقسیم زمین به منظور کاربریهای مختلف است. یکی از خروجیهای ژئومورفولوژیستها، نقشههای ژئومورفولوژی هستند. تهیه و به کارگیری نقشهها در انواع و مقیاس-های مختلف، برای توسعه هر کشوری امری ضروری و اجتباب ناپذیر محسوب میشود. محیط اطراف ما برای زندگی و فعالیتمان، اساسی است. بنابراین شناخت و درک درباره این محیط، عناصر و فرایندهای آن، برای جلو بردن توسعه منطقی اهمیت زیادی دارند. با استفاده از مطالعه چشماندازهای اطراف میتوان از فرایندهای گذشته و حال آن به شناخت دست یابیم
در واقع میتوان گفت نقشههای ژئومورفولوژی به عنوان روش اصلی تحقیق ژئومورفولوژی نمایی از چشمانداز زمین و حاوی اطلاعات کمی در مورد مورفولوژی، منشاء و سن ناهمواریها میباشند که توزیع فضایی لندفرمها را نشان میدهند .[12] زمانی که برنامه توسعه ناحیهای مطرح میشود، برنامهریزان باید از جزئیات محیطهای طبیعی آن ناحیه شناخت داشته باشند
نقشههای ژئومورفولوژیکی در زمره بهترین ابزارها برای شناختن و درک چهارچوب حرکتی سطح زمین بوده، به کارورز اجازه تعیین نهایی و تهیه نقشه تحولی چشماندازهای فعلی ناحیه که بررسی شده و تنظیم کردن پیشگویی عقلانی درباره گرایشهای آینده آن را میدهد. این نقشهها به برنامهریزان این امکان را میدهد که در مکانیابی، عوامل هیدروگرافی، جنس زمین، نیروهای تکتونیکی و توپوگرافی را با هم در نظر گرفته و بهترین موقعیت را جهت برنامهریزی انتخاب کنند، که اهداف برنامهریزان مواردی از قبیل: محل تونلها، تاسیسات، پلها، مسیرهای ارتباطی و ... میباشد
در نیمقرن اخیر، در بسیاری از کشورهای جهان، تهیه و ترسیم نقشههای ژئومورفولوژی به مثابهی ابزاری اساسی در زمینه علمی و کاربردی شروع شده است. حیطهی نقشههای ژئومورفولوژی شامل تمام ناهمواریهای سطح زمین و حتی ناهمواری-های بستر اقیانوسها میشود. با تعیین این محدوده، ناهمواریهای سطح زمین شامل سیستمی از شکلهای سطحی است که میتوانند تشخیص، تفکیک و تعریف شوند و تحقیق در مورد این شکلها، تعریف و توضیح آنها جزء وظایف علمی است که ژئومورفولوژی نامیده میشود .اولین نقشههای ژئومورفولوژی در سال 1950 توسط هلندیها با اهداف برنامهریزی اقتصادی تهیه شده است
کوک و همکارانش دست به انتشار نقشههای ژئومورفولوژی مناطق خشک زدند که بیشتر در زمینه برنامهریزی و مهندسی کاربرد داشت .{5} در ایران دکتر خیام کاربرد علمی و استفاده عملی نقشههای ژئومورفولوژی را تشریح کرد .{2} دکتر رجایی کاربرد این نقشهها را در برنامهریزیهای شهری و آمایش حوضههای رودخانهای تشریح نمودند .{6} اولین نقشه ژئومورفولوژی ایران در سال 1371 در مقیاس 1:2500000 توسط دکتر ثروتی به چاپ رسیده است
منطقه مورد مطالعه: نقشه ترسیم شده محدوده اطراف شهرستان بشرویه در استان خراسان جنوبی را نشان میدهد. طول آن از 57° 00' تا 58° 30' شرقی و از'33° 00 تا 34° 00' عرض شمالی ادامه مییابد و جزء مناطق گرم و خشک بیابانی ایران محسوب میشود. به دلیل اقلیم خشک و بیابانی فرسایش غالب در منطقه را فرایندهای بادی تشکیل میدهد. آب و هوای حاکم بر منطقه از نوع خشک و کویری میباشد حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت هوا در ایستگاه بشرویه 47 و 12 درجه سانتیگراد گزارش شده است.
بارندگی در این منطقه بیشتر از اوایل آبانماه شروع و حداکثر تا نیمه اردیبهشت میباشد و از آن به بعد بهندرت ریزشهای جوی را شاهد هستیم متوسط بارندگی در این منطقه 110 میلی متر در سال میباشد. بلندترین نقطه آن قله جمال با 2917 متر ارتفاع از سطح دریا و پستترین نقطه آن در کویر نمک با 769 متر ارتفاع از سطح دریا قرار دارد. سایر ارتفاعات این منطقه عبارتند از : علی جمال، سرهنگی، کوه سفید و قلعه دختر. این منطقه در محاصره کویر لوت، کویر نمک و ریگزارهای متعددی میباشد و به دلیل اختلاف شدید درجه حرارت شبانه روز و متلاشی شدن سنگها و وزش بادها جابجا شده و صورت تودههای شنی که گاهی ارتفاع آنها به 40 تا 50 متر میرسد در میآیند که در شرق منطقه بشرویه به چشم میخورد.
مواد و روشها
در این پژوهش از طریق مطالعات کتابخانهای، اسناد و مدارک مربوط به موضوع، اقدام به گرداوری دادهها و اطلاعات مربوط به موضوع شده است. برای این منظور از نقشههای زمینشناسی و توپوگرافی منطقه بشرویه به عنوان نقشههای پایه استفاده شده است. سپس با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به بررسی، تجزیه و تحلیل و دستهبندی دادههای آن پرداخته شده است. از نقشههای توپوگرافی به عنوان مبنا و بستر نمایش اطلاعات ژئومورفولوژی برای استخراج اطلاعات مورفومتریک و مورفوگرافیک استفاده شده است و همچنین از نقشههای زمینشناسی به منظور استخراج اطلاعات مورفوکرونولوژیک و مورفوژنتیک استفاده شده است، سرانجام برای ترسیم نقشه ژئوموروفولوژی بشرویه مراحل زیر انجام شده است:
گام اول: تعیین حدود نقشه و یا مرز محدودهی مطالعاتی بر روی نقشه توپوگرافی و اسکن نقشه و حذف بخشهای اضافی آن و سپس همپوشانی نقشه توپوگرافی و زمینشناسی بر روی گوگلارث .
گام دوم: با استفاده از نرمافزار گوگلارث و با توجه به قابلیت آن جهت نمایش عوارض به صورت سهبعدی، لندفرمهای منطقه بر روی نقشه توپوگرافی علامتگذاری شده است.
گام سوم: عوارض ژئومورفولوژیکی ترسیم شده بر روی نقشه توپوگرافی به محیط arc gis انتقال یافته و سپس رقومی شده است.
گام چهارم: عوارض رقومی شده در محیط GIS سمبل گذاری شده و به این ترتیب نقشه ژئوموروفولوژی بشرویه تهیه شده است.
بحث و نتایج
.1 تفسیر نقشه ژئومورفولوژی بشرویه
از نظر ژئومورفولوژی چشمانداز منطقه را بیابان در برگرفته و متشکل از ماسهزارها و تپههایی است که در بخشهای زیادی از منظقه گسترش پیدا کردهاند. روند غالب ناهمواریها در منطقه مورد مطالعه به صورت شمالی - جنوبی میباشد که این روند به دلیل قرار گرفتن در بین بلوک لوت و طبس شکل گرفته است. وجود شبکه گسلهای اصلی و فرعی سبب ایجاد آشفتگی و تغییرات در ساختمان چینخوردگیها شده است که تغییر ناگهانی در زاویه میان پهلوئی، پیدایش خمش و کج شدگی محوری و همچنین زایش نقاط فراز و فرود از جمله تاثیرات آنها میباشد. از ویژگیهای ریختاری مهم درگستره نقشه، تیغههای موازی، برجستگیهای سنگی، تپههای ماهوری، دشتهای ریگی، دشتهای ماسهای، مخروطهافکنهها، پدیمنت، پلایا، شورهزارها، برخانها و پرتگاه آبرفتی هستند
در این پژوهش لندفرمهای منطقه مورد مطالعه به دو د سته، لندفرمهای با من شاء فر سایش و رودخانهای تق سیم شدهاند. با توجه به جدول 1 بی شتر لندفرمهای منطقه دارای من شاء فر سای شی ه ستند. در بین لندفرمهای فر سای شی تپههای سنگی، پدیمنت و تپهماهور بی شترین گ ستردگی را دارند. در بین لندفرمهای با من شاء رودخانهای نیز مخروطهافکنهها دارای بی شترین گسترش هستند.
