بخشی از مقاله
چکیده
بر اساس مطالعات و بررسیهای انجام پذیرفته، روستاهای کشور از نطر کالبدی و فیزیکی دچار مسائل عدیدهای میباشند. استفاده از مصالح کم دوام و بومی جامعهی روستایی کشور را دچار آسیبهای متعددی کرده است، از نظر شاخص دوام سازه-ای چیزی در حدود 10 درصد از واحدهای مسکونی روستایی در کشور دارای دوام سازه ای هستند، که خود مشکل بزرگی محسوب میشود. مقاله حاضر با هدف بررسی وجود مساکن خشت و گلی آسیب پذیر و تأثیر منفی آن بر توسعه پایدار در روستاهای دهستان تیمورآباد، شهرستان هامون ارائه شده است.
جامعهی آماری، روستاهای دهستان تیمورآباد، و روش نمونه-گیری برای مشخص کردن روستاها، نمونهگیری تصادفی است. برای جمع آوری داده ها از دو بخش»اسنادی و کتابخانه ای« و برداشتهای میدانی - پرسشنامه - استفاده شده است. 120 پرسشنامه در بین افرادی که در مساکن خشت و گلی آسیب پذیر سکونت داشتند، توزیع شد. سپس با استفاده از روش آنتروپی، روستاها بر اساس چهار شاخص - مشکلات اقتصادی، استحکام، اعتبارات و الگوی ساخت - مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
روش تحلیل، توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های آماری است. نتایج به دست آمده ازتحقیق نشان داد که شاخص اقتصادی در بین سایر شاخص های تحقیق بیشترین امتیاز - 556 - کسب شده را دارد و مشکلات اقتصادی به صورت معناداری بر وجود مساکن خشت و گلی تاثیرگذار است. از نظر وزنی، بیشترین وزن - 0/650 - مربوط به پیروی از الگوهای ساخت شهری و بعد از آن به ترتیب مربوط به شاخص های اعتبارات - 0/168 - ، استحکام - 0/108 - و اقتصادی - 0/072 - می باشد.
مقدمه و هدف
توسعه پایدار روستایی رهیافتی برای توسعه است که در آن، کارایی، عدالت و پایداری با هم تلفیق شدهاند، به گونهای که کارایی متضمن استفادهی بهینه از منابع، عدالت متضمن فقرزدایی و کاهش بین فقرا و ثروتمندان، و هدف از پایداری نیز پایداری معیشت با حفط امرار معاش آینده از طریق حفظ منابع طبیعی باشد . - Brouwer,2004,47 - در توسعه پایدار مساکن روستایی همه ابعاد اجتماعی، فرهنگی و کالبدی، طراحی، مدیریت مسکن و بافتهای روستایی مورد توجه قرار میگیرد. باید خاطر نشان کرد خاستگاه اصلی و اولیه بسیاری انسانها، روستا بوده و همواره مطالعه در خصوص عملکرد و مشکلات سکونتگاههای روستایی اهمیت داشته است.
مسکن روستایی تصویری از بستر و زندگی روزمره روستایی است که در خدمت شیوهای خاص از فعالیتهای انسانی - معیشت،کشاورزی،دامداری و ... - قرار دارد. خانه روستایی ارتباط عمیقی با محیط داشته؛ به آن وابسته است و محل سکونت افرادی است که به فعالیتهای تولیدی اشتغال دارند - سرتیپی پور،. - 8 :1390 بررسی و شناخت نواحی روستایی و تحلیل قابلیتها و تنگناهای آنها در فرآیند برنامهریزی توسعهی روستایی اهمیت بسزایی دارد و امروزه آگاهی از این امکانات و تنگناها، نوعی ضرورت جهت ارائهی طرحها و برنامههای توسعه محسوب میشود.
طرحهای بهسازی روستایی از جمله طرحهای توسعه روستایی است که در آنها سعی شده است نسبت به بهسازی و سازماندهی مساکن روستایی اقدام شود - کلانتری و شاهکوهی،. - 187 :1381 دستیابی به الگوهای بهینهی مسکن روستایی صرفا یک فرآیند فیزیکی نیست، بلکه مطالعهای چند وجهی است، بخشی از این مطالعات شناخت ساختارهای کلان محیطی، جغرافیایی و ریشههای تحولات میباشد - کلهرنیا،. - 8 :1387 زمانی که یک جمعیتی مثل روستا تحت تأثیر متغیری به نام نوسازی قرار میگیرد این امر باعث بهبود شاخص تراکم خانوار در واحد مسکونی شده و سرمایهای برای روستاییان محسوب میگردد. بر اساس اطلاعات طرح آمارگیری از مجموع واحدهای مسکونی روستایی، تنها 29/1درصد از مصالح بادوام و 27/24درصد از مصالح نیمه بادوام و بیشترین واحدهای مسکونی 33/6 - درصد - از مصالح کمدوام ساخته شدهاند.
کمدوامترین مصالح مورد استفاده در واحدهای مسکونی در استانهای زنجان با 59/73درصد، سیستان و بلوچستان 46/87درصد و ... بوده است - مرکز آمار ایران،. - 2 :1389 از نظر شاخص دوام سازهای فقط 9/06درصد واحدهای مسکونی روستایی در کشور، دارای دوام سازهای هستند. شاخص سازهای نیمه بادوام 87/44درصد است و از نظر عمر واحد مسکونی 46/99درصد روستاهای کشور دارای عمری بیش از 20سال میباشند - بنیاد مسکن انقلاب اسلامی،. - 23 :1383 مسکن روستایی در دهه اخیر تحولاتی را پشت سر گذاشته است.
اگر چه نظام مدیریت، کنترل و نظارت ساخت و ساز در روستاها دارای مشکلاتی است - آخوندی و طاهرخانی، - 1 :1390، و احساس تعاون و همکاریهای مشترک در بین روستاییان رو به کاهش است - رشیدپور و دیگران، - 135 :1390؛ اگر چه شرایط نامطلوب اقتصادی و ناتوانی مالی روستاییان ضرورت استفاده از اعتبارات را در محیط-های روستایی ایجاب میکند - بخشی، - 13 :1390، با این حال همراه با تحولات اقتصاد کشور و دگرگونی در روابط اقتصادی شهر و روستا، چهره مسکن روستایی نیز دگرگون شده است - رفیعی،. - 1390:113 از آنجا که منطقه مورد مطالعه دارای روستاهای بسیار زیادی بوده و مساکن آسیبپذیر از نظر دوام مصالح در آن به فراوانی مشاهده میشود، پژوهش حاضر در پی پاسخ به سؤال زیر است:
آیا بهسازی و مقاومسازی مسکن روستایی باعث ایجاد تغییرات مثبت در توسعه پایدار روستایی شده است؟ فرضیه تحقیق
به نظر میرسد بهسازی و مقاومسازی مسکن روستایی باعث ایجاد تغییرات مثبت در توسعه پایدار روستایی شده است.
مبانی نظری
عمران و توسعهی روستایی در چند دههی اخیر همواره یکی از دغدغههای اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است. توسعهی روستایی با نوینسازی جامعهی روستایی و خارج نمودن آن از انزوای سنتی با اقتصاد ملی عجین شده است - یدقار،. - 71 :1383 بعد از موفقیت طرحهای اعتباری خرد در بنگلادش در سال 1980، جنبشهای تأمین مالی خرد به طور جدی از دهه 1990 در بیشتر کشورهای در حال توسعه با همکاری بانکهای دولتی، نهادهای عمومی و بخش خصوصی برای رفع نیازهای مالی روستاییان فعالیت خود را آغاز کردند .
- Remy,2008 - از دیدگاه توسعه تأمین منابع اعتباری ابزاری برای توسعه پایدار روستایی است به طوری که امروزه از آن تحت عنوان هسته مرکزی تأمین مالی گروههای کم درآمد برای اهداف گوناگون به ویژه تغییر در معیشت و فضای فعالیت اجتماعی اقتصادی آنان یاد میشود . - UN,2008 - تأمین اعتبارات لازم به منطور مقاومسازی مسکن روستایی، در کشورهای در حال توسعه در شکل معمول خود دربرگیرنده بخشی از اعتبارات روستایی است که عمدتا از طریق نهادهای مالی و اعتباری از قبیل بانکها، اتحادیههای اعتباری محلی، تعاونیها و ... پرداخت میشود .
- Douglas,2003 - دسترسی به منابع مالی مسکن به عنوان یک عامل تسهیلگر در فرآیند توسعه ساخت و سازها و مقاومسازی از طریق بکارگیری دانش و ضوابط فنی، مصالح مقاوم، دسترسی به کار تخصصی در مقاطع کلیدی فرآیند ساخت، مالکیت و خرید زمین مطرح است . - Fletschner and Kenny,2011.9 - طرح بهسازی مسکن روستایی از سال 1374 توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، با هدف بهبود کیفیت مسکن و بافت روستایی و ارتقاء سطح ایمنی، بهداشتی، رفاه و آسایش مسکن روستایی آغاز گردید - بنیاد مسکن انقلاب اسلامی،. - 2 :1389 در برنامه چهارم با تدوین طرح جامع بهسازی مسکن روستایی، چارچوب و مبنایی مدون به عنوان سند بهسازی مسکن روستایی تدوین شد.
به دلیل بالا بودن آمار بافتهای فرسوده روستایی در کل کشور اقدام در قالب برنامهای منسجم ضروری گردید و طرح اقدام ویژه مسکن روستایی با هدف تسریع اقدامات پیشبینی شده در روند مقاومسازی مساکن روستایی با هدف قرار دادن سالانه 200000واحد مسکونی روستایی در طی دوره پنجساله برنامه مطرح شد - عزیزی و دیگران،. - 33 :187 بدین منظور تسهیلات بهسازی به عنوان یکی از تمهیدات حمایتی دولت از بخش مسکن روستایی از سال 1375به صورت طرح عادی و از سال 1384به صورت طرح ویژه به متقاضیان ارائه شده است، به گونهای که در فاصله سالهای 84 1375تعداد 203400 واحد مسکونی ساخته شده است. اما با اجرای طرح ویژه و در فاصله سالهای 89 1384تعداد 7681865 واحد مسکونی ساخته شده است.
در این طرح بنیاد مسکن از طریق ارائه تسهیلات بانکی تا سقف فردی 100 میلیون ریال در سال - 1389 - از محل قانون بودجه و ارائه طرحهای مناسب مسکن روستایی و شهرهای زیر 12000نفر جمعیت و اعمال نطارت لازم طرح ویژه بهسازی و نوسازی مسکن روستایی را اجرا کرد باید اذعان داشت که؛ مسکن مناسب روستایی به عنوان عنصر حیاتی برای تأمین امنیت ساکنین در برابر سوانح طبیعی و زمینهساز توسعه و پیشرفت آنها است و کیفیت آن با توسعه ملموس و نیازهای ساکنین مربوط بوده و سرمایهگذاری در آن ضمن تأمین فرصتهای شغلی و خدمات پایه، از رشد اقتصاد روستایی پشتیبانی میکند در بیشتر کشورهای در حال توسعه مباحث توسعه کالبدی و مقاومسازی مسکن روستایی مورد بیتوجهی برنامهریزان قرار گرفته است که منجر به توجه ناکافی به کدهای ساختمانی رسمی در مناطق مستعد به زلزله توسط سازندگان مسکن روستایی به دلایل اقتصادی و مالی و نظارت کمتر نهادهای محلی شد .
- Lewis.2003,34 - و نیز به دلیل نارسایی زیرساختهای ضروری، از سطح آسیبپذیری بالایی در برابر زلزله برخوردارند. - Young,2007,4 - آمار و احتمالات نشان میدهد به طور متوسط هر 4سال یک بار در برابر ایران یک زلزلهی شدید رخ میدهد که پیامد آن تخریب 97 درصد واحدهای روستایی و آسیب کلی 79 درصد واحدهای شهری در منطقه وقوع زلزله خواهد بود. در واقع ساختمانهای روستایی آسیبپذیرترین روستاها میباشند که نه تنها زلزلههای شدید، بلکه زلزلههای ضعیف هم بر آنها تأثیر تخریبی فراوان دارند - گلابچی و طیبات،. - 31 :1387 نبود مسکن با کیفیت در نواحی روستایی کشورمان یکی از مشکلات عدیده است که بروز مهاجرت و تخلیه روستاها را به دنبال دارد.
مقاوم نبودن مساکن روستایی در برابر سوانح و مخاطرات طبیعی همچون زمینلرزه، سیل، رانش زمین، طوفان و ... از مهمترین مسائل و مشکلات مساکن روستایی به شمار میآید - رضوانی،. - 164 :1383 با وجود موارد و مشکلات ذکر شده فوق برنامه بهسازی و مقاومسازی مسکن روستایی آنگونه که باید انتظارات را برآورده نکرده است. توجه به مسکن روستایی تاکنون مورد غفلت قرار گرفته و اختصاص اعتبار به طور خاص به این بخش بسیار اندک بوده است.
اعتبارات در بخش مسکن روستایی به صورت سامان یافته در برنامه چهارم مطرح بوده، به خاطر عدم تمایل بانکها برای وامدهی به روستاییان، یا ناتوانی روستاییان در معرفی ضامن و همچنین عواملی از این دست، این طرحها در حد مناسب و مطلوبی اجرا نمیشده است. روستاییان با توجه به شرایط اقتصادیشان اکثراً در تأمین این هزینه با مشکلات مواجهاند. لزوم سرمایهگذاری و اعتباردهی به مسکن روستایی از سوی دولت، با توجه به ضعف بنیه اقتصادی روستاییان در ساخت مسکن مقاوم، الزامی به نظر میرسد.
