مقاله نقش صنایع دستی ( سوزندوزی ) در توسعه پایدار روستایی ( نمونه موردی دهستان ایرندگان شهرستان خاش )

بخشی از مقاله

چکیده

بدون شک یکی از افتخارات هر ملت و کشوری، صنایع دستی و بومی آن کشور است. چرا که این صنعت و به عبارتی این هنر- صنعت بی بدیل و بی رقیب حاصل ذوق و هنر، سلیقه، ابتکار و خلاقیت هنرمندان و صنعتگران عزیزی است که صبورانه آداب، سنن و رسوم ودر یک کلام پیام فرهنگی نسل ها را در محصولات تولیدی شان متجلی کرده و از آن پاسداری می نمایند. صنایع دستی، خصوصاً در مناطق روستایی یکی از عوامل مکمل اقتصاد کشاورزی بوده و مانع مهاجرتهای دایمی یا فصلی آنها می شود که این امر به توسعه پایدار روستایی کمک شایان توجهی می نماید.

از آنجایی که بخش کشاورزی به دلایلی نظیر کمبود زمین، خشکسالیهای دوره ای، تغییر در قیمت محصولات و... به تنهایی پاسخگوی درآمد روستاییان نیست. پس باید در جستجوی راهکارهایی برای افزایش درآمد و اشتغال برای روستاها باشیم و در راستای توسعه پایدار روستایی بکوشیم.
از طرفی صنایع دستی از ویژگیهایی همچون:عدم نیاز به سرمایه گذاریهای کلان، آموزش آسان و رایگان، در دسترس بودن مواد اولیه در محل و...

قابلیت ایجاد و استقرار در اکثر نواحی و به خصوص روستاها را دارا می باشد. خشکسالیهای اخیر، پایین بودن سطح توسعه روستاها، مشکلات افراد در زمینه درآمد و اشتغال و ... ضرورت توجه و بررسی هر چه بیشتر به این مسأله را روشن می سازد. در این تحقیق ما به دنبال این امر هستیم که آیا صنایع دستی می تواند سطح توسعه روستایی را ارتقاء بخشد و مکملی برای بخش کشاورزی در منطقه مورد مطالعه باشد و در نهایت منجر به توسعه پایدار روستایی و در حقیقت توسعه پایدار فرهنگی گردد؟ روشهای جمع آوری در این تحقیق از طریق مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است. همچنین برای انتخاب روستاهای نمونه از روش نمونه گیری طبقاتی استفاده شده است. یکی از اهداف اصلی در این تحقیق را می توان توجه دولت به نواحی روستایی و تأمین منابع جدید مالی و تعریف در سرفصلهای توسعه اقتصادی کشور دانست و دیگر اینکه بررسی صنایع دستی به عنوان مکمل بخش کشاورزی می تواند در ایام کم کاری و یا بیکاری افراد روستایی به عنوان یک منبع درآمدی محسوب شود و برای افراد در کنار کشاورزی شغل دوم ایجاد کرده و در نهایت باعث جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها گشته. نتایج نهایی حاصله از پرسشگری بوسیله نرم افزار6366 تحلیل آماری شده است که نتیجه گرفته می شود که بین صنایع دستی و درآمد روستاییان رابطه معناداری وجود دارد و با احتمال %95 قابل تعمیم به جامعه آماری می باشد و نتیجه دیگر اینکه بین صنایع دستی و میزان مهاجرت رابطه معناداری منفی وجود دارد به این معنی که با افزایش هنر سوزندوزی در بین خانوارها میزان مهاجرت کاهش یافته و درصد مهاجرت در بین خانوارهایی که مشغول سوزندوزی هستند کمتر از کسانی است که به این هنر اشتغال ندارند.

واژگان کلیدی:صنایع دستی ،توسعه پایدار روستایی، دهستان ایرندگان، شهرستان خاش.

مقدمه

واژه توسعه پایدار برای اولین بار در دهه 1980، در اعلامیه ها و بیانیه های مختلف در خصوص توسعه، مورد استفاده قرار گرفت. این واژه در حقیقت انعکاس نگرانی های روزافزون و آگاهی عمومی در رابطه با مسائل زیست محیطی است. (خسروی و همکاران، 1383، .(87 تعریف ساده توسعه پایدار در حال حاضر : مصرف غیر کاهنده به ازای هر نفر یا به ازای واحد*13 یا شاخص های رفاهی دلخواه دیگر می باشد.( خاتمی و دیگران،

1381، .(507 از دیدگاه جهانی، حفظ استراتژی رشد پایدار اقتصادی در درازمدت فقط بستگی به صرف هزینه کافی دارد. سرمایه گذاری بر روی منایع طبیعی، امری نامربوط نیست منتها از اهمیت فوق العاده ای نیز برخوردار نمی باشد.(دهقانیان و دیگران، 1373، .(71 استدلال می شود که اگر منافع و

نیازهای فقیرترین بخشهای جوامع فقیر برآورده نشوند، احتمال کاهش و زوال منابع طبیعی بیشتر خواهد شد. بنابراین توسعه پایدار مستلزم کمک به فقرا است. زیرا آنها با هیچ گزینه دیگری جز تخریب محیط زیست روبه رو نیستند.( .(دهقانیان و دیگران، 1381، .(49

صنعتی کردن روستاها و یا توسعه صنایع روستایی اولین هدف توسعه همه جانبه روستا است. اما نباید چنین تصور کرد که هدف از آن ایجاد و بکاراندازی صنایع پیچیده و بزرگ در حاشیه روستاها می باشد، بلکه منظور توسعه پایدار روستایی و ترویج آنهاست. البته روند صنعتی شدن روستاها باید طوری انجام گیرد که در دیگر بخشهای اقتصادی تأثیر سویی به جا نگذارد بلکه علاوه بر داشتن هماهنگی با دیگر بخشهای اقتصادی، بهره وری نیروی کار را نیز افزایش دهد.(نراقی، 1991، .(209 محدودیت منابع آب و خاک و همچنین روند سریع افزایش جمعیت از مشخصه های مناطق خشک و صحرایی کشورهای در حال توسعه است. در این شرایط صنعتی شدن به عنوان نیروی پویای توسعه مطرح می شود.(کاظمی و همکاران، 1383، .(199

بطور کلی صنایع به چهار دسته سنگین، سبک، کوچک و دستی تقسیم می شود که هر یک دارای خصوصیات منحصر به فرد خود هستند. صنایع دستی بازتابی از تاریخ و تمدن هر قوم و ملت بوده و می تواند نقش مؤثری در زمینه تبادل و انتشار فرهنگ ها و سنن مختلف کشور داشته باشد. صنایع دستی، خصوصاً در مناطق روستایی یکی از عوامل مکمل اقتصاد کشاورزی بوده و مانع مهاجرت های دایمی یا فصلی آنها می شود.(___ ZZZ_$IWDE_LU_DUWLFOHV_HFRQRP\_PDUNHWLQJ_EXVLQHVV_KDQGLFUDIW_در اکثر روستاهای ایران،صنایع دستی قسمتی از اقتصاد روستائیان را تشکیل می دهد ولی درصد آن از روستایی تا روستای دیگر متفاوت می باشد. .( مومنی، 1377، (180 فرهنگ و پیشینه تاریخی منطقه سیستان و بلوچستان در فرهنگ، تاریخ، ادبیات، هنر و... ایران، جایگاه ویژ ه ای دارد و اصالت آن بر کسی پوشیده نیست. صنایع دستی این منطقه نیز به موازات سایر جنبه های فرهنگی و هنری از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است.( (ماهنامه خبری ± آموزشی صنایع دستی ایران، 1382، .(14

بلوچستان این خطه گسترده و خشک، با مردمان سخت کوش و خستگی ناپذیرش خاستگاه یکی از ظریف ترین هنرهای دستی ایران نیز هست و آنچه ساکنان این منطقه از دیر باز پیشکش سایر هموطنان خود و نیز ساکنان دیگر نقاط جهان کرده اند تلفیقی صمیمانه از صبر و هنر زنان و دختران هنرمندی است که در سوزندوزی هایی ظریف و جذاب متجلی است.(__ZZZ_VRR]DQGRR]L_LU

از آنجایی که بخش کشاورزی به دلایلی نظیر؛ کمبود زمین، خشکسالیهای دوره ای، تغییر در قیمت محصولات و ... به تنهایی پاسخگوی درآمد روستاییان نیست، پس باید در جستجوی راهکارهایی برای افزایش درآمد و اشتغال برای روستاهها باشیم. صنایع دستی با دارا بودن ویژگیهایی همچون:

عدم نیاز به سرمایه گذاریهای کلان، آموزش آسان و رایگان، در دسترس بودن مواد اولیه در محل و ... قابلیت ایجاد و استقرار در اکثر نواحی و به خصوص روستاهها را دارا می باشد. خشکسالیهای اخیر، پایین بودن سطح توسعه در روستاهها، مشکلات افراد در زمینه درآمد و اشتغال و ... ضرورت و بررسی هر چه بیشتر این مسأله را روشن می سازد.از آنجایی که زمینه های مناسبی برای گسترش صنایع دستی در این دهستان وجود دارد، محققیق به تحقیق در رابطه با این موضوع را گرفته اند.

امروزه نه تنها دادن خدمات و امکانات بیشتر به روستاییان مانع مهاجرت آنها به شهرها نمی شود بلکه ممکن است روند مهاجرت آنها را تشدید کند، زمانی امر مهاجرت روستاییان به شهرها کم می شود یا رخ نمی دهد که افراد روستا در داخل خود روستا شغل و منبع درآمد داشته باشند. صنایع دستی به عنوان مکمل بخش کشاورزی می تواند در ایام کم کاری و یا بیکاری افراد روستایی به عنوان یک منبع درآمدی محسوب شود و برای افراد روستایی در کنار کشاورزی شغل دوم ایجاد کند. بطور کلی مهم ترین اهداف تحقیق در محدوده مورد مطالعه را می توان بررسی اشتغال غیر کشاورزی در روستاهها، بالابردن اشتغال زایی و درآمد از طریق بخش صنعت به خصوص صنایع دستی در نواحی روستایی، امکان افزایش درآمد روستاییان از طریق فعالیتهای غیر کشاورزی بخصوص صنایع دستی و امکان تثبیت جمعیت روستایی و کاهش مهاجرت های روستا- شهری نام برد.

محدوده مورد مطالعه

بخش ایرندگان شامل دهستان ایرندگان و دهستان کهنوک است. محدوده مورد مطالعه در ضلع جنوبی شهرستان خاش در منطقه ای کوهستانی واقع می باشد که از شمال به دهستان کوه سفید، از غرب به دهستان کارواندر، از جنوب به شهرستان ایرانشهر و از شرق به شهرستان سراوان محدود می باشد.

این محدوده به لحاظ مختصاتی در موقعیت 60 درجه و 52 دقیقه تا 61 درجه و 22 دقیقه طول شرقی و در 27 درجه و 30 دقیقه تا 28 درجه عرض شمالی واقع گردیده است. مساحت کل دهستان ایرندگان 1896 کیلومتر مربع است.

نقشه شماره((1 موقعیت استان سیستان و بلوچستان و شهرستان خاش در کشور

نقشه شماره((2 موقعیت دهستان و بخش ایرندگان در سطح شهرستان خاش

نفشه شماره((3 پراکنش آبادیهای دهستان ایرندگان

روش تحقیق

هر منطقه تحقیق قسمتی از یک منطقه وسیع است و اگر حتی همه نتایج منطقه تحقیق تهیه شود، فقط نمونه ای از یک دنیای بزرگتر خواهد بود(

علیجانی، 1380، .(133 در این تحقیق از تمامی روشهای مستقیم و غیر مستقیم استفاده شده است. قسمت اعظم داده های مورد استفاده بر اساس مطالعات میدانی، تکمیل پرسشنامه از روستاههای نمونه، مصاحبه با افراد بومی و محلی و مسؤلین انجام گرفته است. این تحقیق از نوع کاربردی است و روش تحقیق در این مطالعه توصیفی- تحلیلی می باشد. همانطور که قبلاً نیز ذکر شد چون نمی توان از تمام قسمتهای یک منطقه اطلاعات جمع آوری کرد ؛بزرگ بودن منطقه مورد مطالعه، جمعیت آماری، کمی وقت، کمبود امکانات یا بودجه، فراهم نبودن شرایط سرشماری و ... قادر به جمع آوری اطلاعات از کل جامعه آماری نباشیم. نمونه گیری را در حقیقت می توان روشهای منظم انتخاب نامید که بر اساس آن افراد یا موارد تحقیق که به گونه ای معرف کل جامعه آماری هستند انتخاب می گردند.(مهاجری، 1386، .(58 در این تحقیق برای انتخاب روستاهای نمونه، از روش نمونه گیری طبقاتی استفاده شده است. ابتدا روستاها را بر اساس جمعیت و خانوار سرشماری سال 1385 طبقه بندی کرده و سپس آبادیهای زیر 100 نفر جمعیت را حذف و بقیه روستاها مورد بررسی قرار گرفته است. روستاهای نمونه بر اساس سه شاخص: طبقات جمعیتی، وضعیت توپوگرافی و همجواری(توزیع جغرافیایی)

انتخاب شده است. بنابراین روستاهای نمونه به صورت جدول((1 نشان داده شده است.

جدول(1) روستاهای دهستان بر حسب طبقات جمعیتی

طبقات جمعیتی نام روستاها تعداد فراوانی تعداد روستاهای منتخب

-249 100 واردان، هشیک، بالا قلعه، حدکان، دارسان، ده قلعه، زیرکبک، کمینک 9 2

-999 250 گنز، هیتگر، دادکان 3 1

منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385

روستاهای نمونه با توجه به تمامی پارامترها عبارتند از: دارسان، ده قلعه و گنز، روستای دارسان 190، روستای ده قلعه 225 و روستای گنز 361 نفر جمعیت دارند. ضمناً روستاهای مورد نظر به نحوی انتخاب شده اند که به لحاظ توزیع جغرافیایی تمامی فضای دهستان مورد نظر را پوشش دهند. نتایج حاصله از پرسشگری به وسیله نرم افزار 6366 تحلیل آماری شده و نتایج حاصله در بحث تحقیق ارائه شده است. همچنین این تحقیق دو فرض اصلی

داشته است که -1 صنایع دستی باعث افزایش درآمد روستاییان می شود. -2 صنایع دستی باعث کاهش مهاجرتهای روستا- شهری می شود. نتایج حاصله در مورد فرضیات تحقیق در بحث تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

بحث

صنایع دستی

صنایع دستی هر کشور پیام آور فرهنگ یک منطقه و قوم محسوب می شود و می تواند زمینه مناسبی را برای تعامل فرهنگ ها و انتقال هویت های ملی و هنری کشورها فراهم آورد.(ماهنامه خبری- آموزشی سازمان صنایع دستی ایران، 1382، .(7 صنایع دستی در هر منطقه در ارتباط مستقیم با فرهنگ ونیز با نوع منابع درآمد مسلط بیشتر مناطق ایران است مواد اولیه ای را فراهم می کند که برای ساختن انواع مصنوعات دستی مناسب است.(نوری، 1373، .(494 صنایع دستی به آن گروه از فعالیت های تولیدی اطلاق می شود که مظهر هنر، ذوق و سلیقه خاص ملی و نمونه عالی مهارت یک ملت در تجسم اندیشه های ظریف و بدیع خود باشند.(فرهنگ، 1352، .(145 در صنایع دستی، همانگونه که از عنوانش برمی آید، مواد اولیه به طرز هنرمندانه ای به مدد نیروی عضلانی انسانها تغییر شکل می یابد.(فریار، 1375، .(22 در این گروه از صنایع، خلاقیت نقش زیادی دارد، بخش اعظم مواد اولیه مورد نیاز در محل وجود دارد و فن آوری آن متکی به تخصص های بومی و سنتی است.(ازکیا، 1383، .(36

ویژگیهای صنایع دستی

تولیدات دستی به لحاظ موروثی بودن آنها و جلوه ای که از هنر، فرهنگ، ذوق و استعداد گذشته یک ملت در خود دارند، علاوه بر ارزش اقتصادی، از ارزش معنوی بسیاری برخوردارند.(مطیعی لنگرودی، 1373، .(193 صنایع ایران که شامل سفال سازی و شیشه سازی، معماری(گچ بری، تزئین منبت کاری، آجرکاری و کاشی کاری) مجسمه سازی و سنگ تراشی، فلزکاری و کارهای چوبین و چرمین، منسوجات(نخی، پشمی و ابریشمی)،
نقاشی(بردیوار، کتاب، فلز، پارچه، چرم)، حریر، کتب تذهیب (ساختن کاغذ، تذهیب و صحافی)، فرش، قالی و گلیم بوده است. به قولی دارای سه ویژگی عمده:-1 رنگ آمیزی-2 کار طبق نقشه -3 ساده همراه با آرایش بسیار است.(رزاقی، 1376، .(149 مشخصات عمده صنایع دستی و خانگی عبارتند از:

اول اینکه در ابتدا مواد خام منطقه تحت اشغال از طرف افراد خانواده ها و یا افراد دیگر همان محل می باشد.؛ در مواردی خیلی استثنایی اشیاء ساخته شده به بازارهای محلی، جهت فروش و معاوضه انتقال داده می شود. دوم اینکه شبکه راه های ارتباطی و سرمایه، تأثیری به آن درجه که در صنایع کارگاهی و مدرن کارخانه ای دارند در فعالیتهای صنعتی ابتدایی و خانگی ندارند. سوم اینکه فعالیتهای صنعتی ابتدایی- خانگی هیچ نوع با فعالیت های تجاری ارتباط و بستگی مستقیم ندارند. بدون شک صنایع ابتدایی و خانگی در هر اجتماع انسانی اولین فعالیت صنعتی است که توسعه می یابد.(قره نژاد،

1371، .(22 بایستی توجه داشت صنایع دستی علاوه بر اینکه مکمل فعالیت کشاورزی است، حدود 90 درصد از مواد اولیه آن از منابع داخلی تأمین می شود(رزاقی، 1375، .(382 صنایع دستی روستایی مکمل اقتصاد کشاورزی بوده و امروزه به عنوان صنعت پایدار و مولد از جهات مختلف حائز اهمیت می باشد.(بازوبندی و همکاران ، 14،.(1386 نوع صنایع دستی تابع محیطی است که روستا در آن استقرار یافته است، زیرا که تمام محیط یا قسمتی از مواد اولیه را در اختیار روستاییان قرار می دهد و روستاییان با ذوق و خلاقیت خود، آنها را به کالاهای باارزشی تبدیل می کنند که تحت عنوان صنایع روستایی نامیده می شود و قطعاً قسمتی از اقتصاد روستایییان را تشکیل می دهد.(مهدوی، 1373، .(15 و اما ویژگی های صنایع دستی که آنها را از صنایع ماشینی جدا می سازد، وجود بار فرهنگی و هنری در آنهاست که ریشه در اعتقادات مذهبی و باورهای قومی و نیز قوه ابتکار و خلاقیت استادکاران دارد.

استادکار چون اختیار کامل تولید را دارد، به تناسب سلیقه و ذوق هنری خود تغییراتی در تولیدش می دهد. در حقیقت تبلور این باورها ، اعتقادات و خلاقیت هاست که به صنایع دستی اعتبار می بخشد. چنین ویژگیهایی در صنایع ماشینی که کنترل کامل خط تولید را ماشین به عهده دارد، دیده نمی شود. تولیدات ماشینی هم شکل و یکنواختند.(حیدری، 1371، .(26 فعالیتهای کشاورزی و دامداری در ایران از گذشته های دور تا به امروز، هم بخشی از مواد اولیه مورد نیاز صنایع دستی کشور را مهیا ساخته و هم افرادی را که به این نوع فعالیتها اشتغال دارند و به علت طبیعت کارشان، فصل یا فصولی از سال را بیکار می مانند و ضرورتاً نیاز به فعالیت در رشته های دیگر تولید دارند، به کاری مفید مشغول داشته است.(یاوری، 15،.(1371

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد می توان ویژگیهای صنایع دستی را اینگونه ذکر کرد:

-1 در تولید فرآورده های آن دست انسان دارای نقش اساسی است و می بایست لااقل حدود 50 درصد مراحل اساسی آن با دست انجام گیرد. -2 صنایع دستی از معدود صنایع ملی و غیر وابسته ای است که هیچ وجه نیاز به کارشناس و متخصص خارجی ندارد و مواد اولیه مورد مصرف در آن معمولاً مواد ساده ای را شامل می شود که به بهای ارزان و در پاره ای موارد حتی به طور رایگان در دسترس صنعتگر است.

-3 از آنجایی که صنایع دستی بازتاب ذوق، سلیقه و آداب و رسوم اهالی هر منطقه است و صنعتگران با استفاده از طرحهای اصیل و سنتی، با طرحها و نقوشی که از پیشینیان خود به ارث برده اند به تولید محصول می پردازند، ناهمانندی و عدم تشابه از ویژگیهای فرآورده های آنان است و بر اثر این خصوصیات، محصول دست هر صنعتگر دارای بار فرهنگی ویژه ای بوده و به سادگی از محصولات مشابهی که صنعتگر دیگری آنها را ساخته قابل تشخیص است و همین امر است که امکان تولید انبوه راکه باعث از بین بردن حس ابتکار صنعتگر می شود از او گرفته، اندیشه سازندگی را جانشین آن می سازد.

-4 صنایع دستی تنها حرفه ای است که قابلیت ایجاد و توسعه در کلیه مناطق شهری، روستایی و حتی جوامع متحرک عشایری را داشته و با ابزار کاری بسیار مختصر و ارزان می تواند وسایل اشتغال علاقه مندان را فراهم سازد.

-5 ارزش افزوده صنایع دستی به مراتب بیش از سایر فعالیتهای تولیدی است و به طور متوسط حدود 70 درصد قیمت فروش یک فرآورده دست ساز را دستمزد و تنها 30 درصد (وگاهی کمتر) آن را مواد اولیه تشکیل می دهد.

-6 خود مصرفی و نیازمندی های بازار ملی و جهانی را تأمین می نمایند و برای اقتصاد مملکت ارز فراهم می آورند. -7 تعداد زیادی بیکاران پنهان و نیمه بیکاران را اشتغال می دهد.

-8 عدم نیاز به سرمایه گذاری سنگین در مقایسه با صنایع دیگر.

-9 قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون تولیدی به صورت سینه به سینه و استاد شاگردی. -10 به کارگر ماهر نیاز ندارد.

-11 با الگوی انتقال در نواحی روستایی هماهنگ است.

-12 تسهیل کننده و ارتقاء دهنده فعالیتهای بخش کشاورزی و تقویت کننده توان صنعت ملی کشور است.(ساسولی، 1388، .(51

تاریخچه صنایع دستی در منطقه مورد مطالعه

سوزن دوزی هنری است با قدمت و سابقه ای به بلندای تاریخ سرفراز بلوچستان از این روی بدان بلوچی دوزی هم می گویند. هنر- صنعتی ریشه دواینده در تار و پود زندگی عشیره ای منطقه، بازتاب ذوق و خلاقیت زنان در آئینه ی نقوش و طرحهای جاودانه، ریشه های این هنر را می توان در لایه های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت، همراه زنان بلوچ، بی هیچ واسطه هر کجا که رد پایی از زنان بلوچ یافت گردد، سوزن دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می کشاند. سوزن دوزی؛ این هنر پر از رمز و راز را نمی توان به زمان خاصی اختصاص داد. اما اگر بخواهیم زمان به فعلیت رسیدن آن را بررسی کنیم شاید در حدود 100 یا 200 سال پیش از ظهور اسلام و آمدن اسلام به ایران باشد که قومی به نام اسلاوها به ناحیه ای از بلوچستان آمده و در آنجا سکنی گزیدند. این گروه از اسلاوها از طریق جاده ابریشم به این منطقه آمده بودند(این منطقه در حال حاضر جزء خاک پاکستان بوده و در مرز افغانستان و پاکستان قرار دارد). ناحیه فوق را بدلیل آنکه قوم اخیر مسیحی بوده و آئین اسلام را قبول نداشتند کافرستان می گفتند. آنان پرورش کرم ابریشم و نحوه بدست آوردن نخ از پیله های ابریشم و استفاده از آن را در پارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند. شواهد تاریخی و مدارک موجود نیز حاکی از آن است که در منطقه بلوچستان پرورش کرم ابریشم مرسوم بوده است و بعداً به مرور زمان منسوخ گشته است. طبق بررسیهای به عمل آمده در منطقه، تاریخچه سوزن دوزی این منطقه به زمانهای خیلی دور باز می گردد که با آنچه توضیح داده شد کاملاً مطابقت دارد. قدمت سوزن دوزی منطقه آنقدر زیاد است که از ایرندگان به عنوان _مهد هنر سوزن دوزی_ یاد می شود.

ابعاد اجتماعی- اقتصادی صنایع دستی

امروزه در کنار زراعت و دامداری، صنایع دستی جای ویژه ای دارد و در بعضی مناطق که فقر اقتصادی از لحاظ کمبود دام و زمین به چشم می خورد، تنها تکیه گاه اقتصادی مردم کم درآمد است.(مشیری، 1377، .(258 صنایع دستی یکی از شاخه های پربار اقتصاد روستایی است و نقش و

اهمیت به سزایی در ایجاد اشتغال، افزایش درآمد روستاییان و کاهش فقر در جامعه روستایی دارد.(فصلنامه پژوهشهای جغرافیایی، 1386، .(7 صنایع دستی علاوه بر حفظ ارتباط فرهنگی، از نظر تأمین ارزش اقتصادی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است، بطوریکه این هنر- صنعت علاوه بر تبادلات فرهنگی سبب و عامل ایجاد اشتغال و بهره وری اقتصادی گردیده و کارایی مناسبی را به ویژه در نواحی روستایی و دورافتاده فراهم می نماید.(مطیعی لنگرودی، 1383، .(163 تولید دستی تأثیر مستقیمی بر درآمد ناخالص ملی دارد و هرگونه افزایش در میزان تولید و بهبود کیفیت در افزایش آن تأثیر می گذارد.(ماهنامه خبری- آموزشی سازمان صنایع دستی ایران، 1382، .(19 اهمیت اقتصادی تولیدات کالاها و خدمات خانگی، نه تنها در کشورهای در حال توسعه، بلکه در کشورهای صنعتی نیز بالاست و نقش عمده ای را در مصارف خانگی ایفا می کند. هر قدر یک جامعه توسعه یافته تر باشد، بهتر می تواند از بهره وری تولیدات غیربازاری خانواده ها پشتیبانی و حمایت کند. یکی از مسایل توسعه اقتصادی ، یافتن راه خروج از سطح پایین مصرف که تولیدات خانگی نقش مهمی را در آن بازی می کند، و رسیدن به سطوح بالاتر مصرف است. اطلاعات کم موجود نشان می دهد که بر خلاف انتظار که تصور می شود تولیدات خانگی به تدریج کاهش می یابند، در حقیقت باقی خواهد ماند.(جزنی، 1383، .(47

یکی از اصول اساسی که در تدوین برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی می بایست مورد توجه قرار داد، شناخت عوامل مؤثر و تعیین سهم هر یک از این عوامل در روند این توسعه است. زیرا توسعه اقتصادی و اجتماعی هر جامعه، تحت تأثیر عوامل و متغییرهایی از قبیل: مقدار تولیدهای خالص ملی، نفرات جمعیت و تعداد مهاجرین و نیز ظرفیت صادراتی و نیازهای ارزی و بالاخره درجه تکامل تکنولوژی آن جامعه قرار داد صنایع دستی هم به علت داشتن پیوندی نزدیک با هر یک از متغیرهای یاد شده ، می تواند بر روند توسعه، بویژه در بعد روستایی آن تأثیری انکار ناپذیر داشته باشد. چون صنایع دستی موجب تبدیل مواد خام یا نیمه ساخته به کالا های گوناگون می شوند و در این روند تولیدی، ارزش افزوده بسیار زیادی ایجاد می نمایند، بنابراین شاخه ای از صنعت هستند.(فروهر، 1371، .(8 صنایع دستی دارای اثرات قابل ملاحظه ای در برطرف کردن و یا تخفیف و تبدیل مسایل اجتماعی و توسعه اقتصادی است که در زیر از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می گیرد.

الف: اثر اقتصادی

نقش صنایع دستی در تولید ملی: از آنجایی که قسمت اعظم ابزار ، نیروی کار و مواد اولیه مورد نیاز صنایع دستی در همان منطقه و کشور قابل فراهمشدن است پس هرگونه افزایشی در تولید و فروش صنایع دستی تأثیر مستقیم بر افزایش تولید ناخالص ملی دارد. (ساسولی، 1388، .(61

نقش صنایع دستی در توسعه صادرات: از جمله مشخصات کشورهای در حال توسعه، اقتصاد تک محصولی و اتکا به یک یا ندرتاً چند قلم محدودکالاهای صادراتی است. ضمن آنکه اغلب اینگونه ممالک صادرکننده مواد خام هستند. متأسفانه تجربیات حاصله از بازرگانی بین المللی نشان داده، با مختصر کاهش در بهای جهانی این مواد، به یکباره تراز پرداختهای ممالک صادره کننده این گونه مواد دچار عدم موازنه می شود که گاه حیات اقتصادی آنها را تهدید به نابودی می کند. از طرفی بنیان اقتصادی ممالک در حال توسعه به گونه ای است که برای اجرای برنامه های اقتصادی و اجتماعی و حتی در مواردی برای تأمین حداقل نیاز های خود به ارز احتیاج دارند که این امر در گرو امکان صدور مواد و حتی محصولاتشان به خارج است. لذا توسعه صادرات اعم از صدور مواد خام، کالاهای نیمه ساخته و صنایع دستی و در نتیجه ایجاد درآمدهای ارزی، از شرایط اساسی توسعه اقتصادی است.(یاوری، 1385، .(27 بنابراین با توجه به نیاز کشور به درآمدهای ارزی و لزوم خارج کردن اقتصاد کشور از انحصار سیستم تک محصولی نفت و با عنایت به اینکه امروزه تعیین قیمت نفت از کنترل کشورهای صادر کننده نفت خارج است، تأکید بر صادرات صنایع دستی و سایر فرآورده های فوق الذکر و کوشش در شناسایی و گسترش شبکه صادراتی آنها یک ضرورت و یک واجب اقتصادی است.(حاجی پورشوشتری، 1371، .(20

نقش صنایع دستی در افزایش درآمد: صنایع دستی به علت ویژگیهایی مانند آموزش آسان، بالا بردن سطح اشتغال، عدم نیاز به متخصصین خارجیو .... نسبت به بخشهای اقتصادی از درآمدزایی و ارزش افزوده بالایی برخوردار است. بطوریکه می توان از آن به عنوان منبع دوم درآمدی در کنار سایر فعالیتهای اقتصادی ذکر کرد.(کرمی، 1386، .(14

جدول((2 نقش صنایع دستی در افزایش درآمد در منطقه مورد مطالعه در نرم افزار 6366

صنایع دستی یکی از ساز و کارهای اقتصادی به شمار می آید. برای تولید این صنایع از منابع داخلی استفاده می شود منابعی مانند: نیروی کار، مواد اولیه و ابزار کار که هشتاد درصد تولید را فراهم می کنند(نواب اکبر، 1379، .(235 صنایع دستی می تواند نقش موثر و کامل کننده ایی در جریان اقتصادی داشته باشد.

هنر سوزن دوزی صرفاً توسط زنان انجام می گیرد، آنها در کنار کارهای روزمره و خانه داری و .... به سوزن دوزی نیز می پردازند و از این طریق برای خانواده کسب درآمد می کنند. ارزش گذاری بر روی یک محصول سوزن دوزی بر اساس ظرافت و دوخت( پرکار، کم کار، میان کار) بودن طرح و سلیقه سوزن دوز در آن تعیین می شود. زنان بلوچ منطقه با آنکه بسیاری از وقت خود را به سوزن دوزی می پردازند، در مقابل این کار مداوم هنوز نتوانسته اند به حقوق واقعی خود دست یابند. بطوریکه در روستاههای دور دست دستمزد پایین ولی در شهرها و روستاههای نزدیک شهرها، به علت آگاهی نسبی از وضع فروش بازار، دستمزدها نسبتاً خوب است.

بر اساس آمار و اطلاعات موجود در مدیریت صنایع دستی استان تقریباً میانگین درآمد زنان در ماه می تواند 5000 تا 10000 تومان برسد که کمی یا زیادی آن بستگی به میزان مهارت و تجربه فرد داشته که در نوع کار قیمت گذاری بر روی آن تأثیر بسزا دارد. طبق بررسیهای به عمل آمده در دهستان متوجه شدیم که صنایع دستی بالاترین سطح درآمدزا را برای خانوار ها دارد.

جدول((3 قیمت صنایع دستی در منطقه مورد مطالعه در نرم افزار 6366

بر اساس جدول فوق بیشتر پاسخگویان هر قطعه لباس بلوچی را بین 80 تا 90 هزار تومان می فروشند که شامل 38/2 درصد پاسخگویان می باشد 3/9
درصد بین 60 تا 70 هزار تومان 24/5 درصد بین 70 تا 80 هزار تومان و 31/4 درصد بالاتر از 100 هزار تومان می فروختند.

شکل((4 قیمت صنایع دستی در منطقه مورد مطالعه

نقش صنایع دستی در ایجاد اشتغال: همانطور که می دانیم بخشی از کشور ما را جامعه روستایی تشکیل می دهد.در این جوامع، افراد روستایی دربخشی از فصول سال با بیکاری یا کم کاری روبه رو هستند و این بیکاریهای فصلی می تواند زمینه ساز مهاجرتهای روستا- شهری باشد. اما صنایع دستی با ویژگیهایی که قبلاً برای آن ذکر شد از جمله: عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد، قابل دسترس بودن در محل و ... می تواند برای افراد روستایی به عنوان شغل ثابت یا دائمی تلقی گشته و جلوی مهاجرتهای روستا- شهری را نیز بگیرد. طبق اطلاعات بدست آمده از آمارنامه استان سیستان و بلوچستان در سال

1385، در شهرستان خاش 12 کارگاه سوزن دوزی وجود داشته است که 253 قطعه تولید داشته اند. این ارقام در سال 1378، به 30 کارگاه خانگی سوزن دوزی با 575 قطعه تولیدی رسیده است و توسعه و سرمایه گذاری روی صنایع دستی همواره به عنوان یکی از راههای ارزان و مناسب برای اشتغال زایی مطرح است به خصوص اینکه وجود 2/5 میلیون نفر بیکار در روستاههای کشور زمینه مهاجرت به شهرهای بزرگ و روی آوردن به مشاغل کاذب و تبعات بعدی آن را به دنبال دارد. طبق آمارهای منتشر شده در سالهای اخیر به طور میانگین سالیانه 100 هزار روستایی به مناطق شهری مهاجرت کرده اند.

از سوی دیگر ایجاد هر شغل بطور متوسط بین 300 تا 400 میلیون ریال هزینه در بر دارد. ایجاد اشتغال در مناطق مختلف نیز باید با توجه به مزیت ها و ظرفیتهای موجود در هر منطقه صورت گیرد. بنابراین هزینه اشتغال زایی در هر ناحیه متفاوت خواهد بود. این در حالی است که می توان ضمن حمایت هر چه بیشتر از فعالان بخش کشاورزی و نیز توسعه صنایع تبدیلی و بسته بندی ضمن سود آور کردن و افزایش بخش کشاورزی ، از طریق توسعه و حمایت از صنایع دستی ؛ زمینه را برای مهاجرت معکوس و اشتغال زایی فراهم ساخت. در حالیکه هزینه اشتغال در بخشهای دیگر اقتصادی بالاست در بخش صنایع دستی می توان با هزینه های کم، اشتغال زایی کرد. اشتغال زایی یکی از مشکلات فرا روی هر جامعه است و از آنجا که بیکاری معضلات عظیم اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد لذا توجه به رفع این مشکل در رأس برنامه های اقتصادی دولتها قرار دارد.

نقش صنایع دستی در تثبیت جمعیت

برای اقناع روستائیان به ماندن در روستاها، هیچ چیز به اندازه آماده شدن مواد اولیه و ایجاد شرایط لازم در رشته ای که آنها به آن اشراف دارند نمی تواند کارساز باشد و صنایع دستی از جمله رشته هایی است که هم مواد اولیه آن در دسترس و ارزان است و هم اینکه از قدیم الا یام با خلق و خوی روستائیان پیوند ناگسستنی دارد و از این رو بسیار می تواند در رفع و یا حداقل کاهش پدیده مهاجرت موثر باشد.

اشتغال روستایی به نحو قابل ملاحظه ای در طی سال فرق می کند. دور یا گردش طبیعی کشت و زرع از مرحله کاشت تا برداشت، اوجهایی را در تقاضای نیروی کار بوجود می آورد. در این دوره های اوج، تقریباً هرگونه کار اضافی(ساعتهای طولانی تر با افراد بیشتر) می تواند به بازده بیفزاید، حال

آنکه در فصلهای مختلف در مورد محصولات گوناگون بروز می کند، بنابراین کل تقاضای نیروی کار زراعی، تفاوت فصلی کمتری را نشان می دهد.