بخشی از مقاله
چکیده
هدف مطالعه حاضر اندازهگیری شاخص بهرهوری انرژی متوسط تعمیمیافته و چگونگی روند آن طی سالهای 1353 تا 1386 میباشد؛ چرا که براساس تحقیقات صورت گرفته این شاخص یکی از عوامل مهم در توسعه پایدار بخش کشاورزی است. برای محاسبه این شاخص تابع تولید کاب-داگلاس در این بخش با روش انگل-گرنجر برآورد شده سپس کشش عوامل تولیدی نیروی کار، موجودی سرمایه ماشینآلات و انرژی به ترتیب 0/71 ، 0/024 و 0/3 بدست آمد. این نتایج نشان میدهد که نیروی کار و انرژی مهمترین عوامل تولید بخش کشاورزی ایران میباشند. سپس مقادیر شاخص تعمیمیافته بهره-وری طی دوره مورد نظر برآورد شدند.
کلید واژه: انرژی، بهرهوری متوسط تعمیمیافته، بخش کشاورزی، انگل-گرنجر، ایران
1. مقدمه
درکنار توسعه روستایی، توسعه کشاورزی و درنهایت رسیدن به کشاورزی پایدار نیز امری ضروری و شناخته شده است. مایکل تودارو معتقد است اگر قرار است توسعهای انجام گیرد و خود مستمر باشد باید به طور اعم از مناطق روستایی و بهطور اخص از بخش کشاورزی آغاز شود. توسعه کشاورزی میتواند با کشاورزی پایدار در یک راستا قرار گیرند؛ مفهوم کشاورزی پایدار از ویژگی هایی نظیر حفاظت بلندمدت از منابع طبیعی، تولید بهینه با حداقل نهادههای تولید، ایجاد درآمد کافی از هر واحد بهره برداری و تامین تمام نیازهای غذایی و تامین سایر نیازمندیهای جامعه روستایی تشکیل شده است. کشاورزی پایدار سیستمی است که درآن با اعمال مدیریت صحیح در استفاده از منابع طبیعی میتوان نیازهای غذایی بشر را تامین و کیفیت محیط زیست را حفظ نمود .[6] با توجه به تحقیقات صورت گرفته یکی از مهمترین بخشهای مطرح شده در توسعه پایدار کشاورزی، میزان بهره-وری در این بخش است.
بهروری در بخش کشاورزی یکی از مهمترین فاکتورهای توسعهی پایدار استعموماً. در کشورهای در حال توسعه مانند ایران علیرغم توانمندیهای بالقوه کشاورزی، به دلیل بهروری پایین، بخش کشاورزی آن چنان که باید اقتصادی و مقرون به صرفه نیست. ابعاد اصلی بهروری در بخش کشاورزی شامل بهروری نیروی انسانی، بهرهوری انرژی، بهروری سرمایه و بهرهوری منابع کشاورزی که شامل منابع طبیعی از جمله آب، باد، باران و نهادههای کشاورزی از جمله تکنولوژی شیمیایی، ادوات، ماشین آلات پیشرفته، کود، سم و بذور اصلاحی است. اما در بین همه ابعاد مختلف بهرهوری، بهرهوری انرژی جایگاه ویژهای در بخش کشاورزی دارد؛
چراکه باتوجه به اهمیت روزافزون امنیت غذایی در کشورها و نقش و اهمیت هرچه بیشتر بخش کشاورزی به عنوان تأمین کننده ماده اولیه سایر بخشها، روز به روز به وابستگی بیشتر این بخش به منابع انرژی افزوده است به نحوی که، میزان مصرف انرژی در این بخش از حدود 7/3 میلیون بشکه معادل نفت خام در سال 1353 به 37/6 میلیون بشکه معادل نفت خام در سال 1386 بالغ گردیده است .[9] همچنین شدت مصرف انرژی در بخش کشاورزی ایران از متوسط جهانی - نزدیک به سه برابر - بالاتر میباشد .[10]
لذا به نظر میرسد هرچه بهرهوری انرژی در این بخش بالاتر باشد، در جهت توسعه پایدار کشاورزی قرار خواهیم گرفت و هرچه مقدار بهرهوری انرژی در این بخش کمتر باشد، تخریب محیط زیست و ناپایداری اکولوژیکی را خواهیم داشت. اما واقعیت این است که شاخص مناسبی برای اندازهگیری بهرهوری انرژی در بخش کشاورزی تاکنون ارائه نشده است تا بدینوسیله بتوان عوامل مؤثر بر آن را شناسایی نمود. لذا در این مطالعه به معرفی شاخصهای بهرهوری انرژی پرداخته و تلاش میشود دادههای سری زمانی این شاخص را طی دورهی مورد بررسی محاسبه گردد. در واقع محاسبه این شاخص و دادههای سری زمانی آن میتواند محققان را در شناسایی عوامل مؤثر بر بهرهوری انرژی یاری رساند.
.2 معرفی شاخصهای بهرهوری و روش برآورد
.1-2 شاخص بهرهوری متوسط
معمولاً از نظر اقتصاددانان بهرهوری عوامل تولید همان بهرهوری متوسط یا جزئی میباشد که در حالت کلی می-توان آن را به صورت زیر نوشت: اما این روش محاسبه بهرهوری با اشکالاتی روبرو میباشد که در زیر به آنها اشاره میشود: دومار1 چنین استدلال میکند که: کلیه این بهرهوریها، بهرهوریهای جزئی بوده به این لحاظ که در هر دوره زمانی، ستانده صرفاً با یک داده مقایسه میشود و این کار بدون در نظر گرفتن تغییرات سایر دادهها انجام میگیرد. در نتیجه افزایش معینی در بهرهوری کار ممکن است به واسطه جایگزین ساختن سرمایه بجای نیروی کار حاصل شده باشد .[4]
فابریکانت2 از TAPxi به این صورت انتقاد کرده است، هنگامی که حجم زیادی از منابع استفاده شود و تغییراتی در حجم چنین منابعی رخ دهد در صورتیکه معیار بهرهوری بر مبنای یک عامل خاص تعریف شده باشد، این معیار ممکن است چیزی در مورد تغییر بهرهوری استفاده از این عامل را به ما نشان ندهد. معیار فوق حتی ممکن است مسیر درست را نیز نشان ندهد .[4] میزان معادل سایر دادهها را میتوان با توجه به اصل جایگزینی برآورد کرد. در نتیجه روش دیگری جهت اندازهگیری بهرهوری ارایه شده است که در آن از اصل جایگزینی برای حذف اثر سایر عوامل استفاده میشود، که از آن تحت عنوان بهرهوری متوسط تعمیمیافته نام برده میشود. [5]
.2-2 شاخص بهرهوری متوسط تعمیمیافته انرژی
برای جلوگیری از بزرگنمایی در شاخص بهرهوری ساده میتوان از روش شاخص بهرهوری متوسط تعمیمیافته در جهت محاسبه بهرهوری عوامل استفاده نمود. شاخص GAP با استفاده از نرخ نهایی جاشینی، عوامل تولید را به یکدیگر تبدیل میکند. این شاخص با استفاده از dxi X j میزان عامل j ام را به عامل i ام تبدیل میکند شاخص GAP برای محاسبه بهرهوری عامل iام به شکل رابطه زیر تعریف میشود :[14]
