بخشی از مقاله
چکیده
پیامدهاي ناگوار زیست محیطی که جهان کنونی با آن رو به روست ناشی از برخورد غیرمعقول انسان با محیط زیست و استفاده از منابع پایه است. فعالیت هاي کشاورزي که به لحاظ ماهیت خود ارتباط مستقیمی با منابع طبیعی دارد، داراي بزرگترین اثرات در محیط زیست جهانی می باشد. اکثر کشاورزان به دنبال دستیابی به حداکثر تولید بوده و در این بین کمترین توجه را به بعد زیست محیطی تولید دارند.
به همین دلیل درچند دهه اخیر نگرش ها، انگاره ها و ایستارهاي جدیدي در رابطه با توسعه پایداري در بهره برداري از منابع کشاورزي شکل گرفته است. از راهکارهاي اساسی براي حصول کشاورزي پایدار می توان ترویج فرهنگ تولید و مصرف محصولات پاکتر، توسعه کشاورزي ارگانیک و بهره برداري از فناوریهاي پاکتر و انرژي هاي تجدید پذیر را نام برد. مقاله حاضر که به روش مروري و با استفاده از منابع مکتوب و اینترنتی تهیه شده، به بررسی اثرات زیست محیطی کشاورزي، تشریح مفهوم کشاورزي پایدار پرداخته و در این راستا راهکارها و پیشنهادهایی در جهت بهبود مشکلات زیست محیطی ارائه نموده است.
1 -مقدمه
از ابتداي قرن بیست و یکم، مسائل، مشکلات و منازعات زیست محیطی بیش از قرن گذشته، جایگاه ویژه و محوري در زندگی بشر پیدا نموده ، واقعیت این است که در عصر حاضر، جوامع بشري، بیشتر از همیشه بر محیط زیست فشار وارد کرده است.[11] پیامدهاي ناگوار زیست محیطی که جهان کنونی با آن رو به روست ناشی از برخورد غیرمعقول انسان با محیط زیست و استفاده از منابع پایه است به طوریکه به جاي ژرف اندیشی و در نظرگیري منافع درازمدت، با هجوم بی وقفه و تاراج منابع، عواید کوتاه مدت را ترجیح داده و با تداوم این خط مشی، مسیر قهقرایی و زوال آن را براي خویش رقم زده است .[15]
بخش کشاورزي، به دلیل گستردگی بسیار زیاد آن در سطح جهان، داراي بزرگترین اثرات در محیط زیست جهانی می باشد.اثرات محیطی زیان بار کشاورزي فشرده به صورتی گسترده در سراسر جهان آشکار و قابل رویت هستند .[14] از یک سو در کشورهاي توسعه نیافته و در حال توسعه ، فشار جمعیت و فقر در جوامع کشاورزي باعث کاهش سرانه تولید و فشار هر چه بیشتر بر منابع پایه تولید در کشاورزي شده است و از سوي دیگر، در کشورهاي توسعه یافته نیز بدلیل فشار بیش از حد بر منابع جهت تولید غذا ، سامانه هاي کشاورزي به فناوریها و راهکارهایی متکی شده اند که در واقع با محیط زیست سازگاري ندارند .[17] افزایش برداشت ازآبهاي سطحی و زیرزمینی و همچنین افزایش استفاده از مواد شیمیایی شامل کودها وسمها، مثالهایی از نادیده انگاشتن محیط زیست در سالهاي اخیر بوده است.
[10] در همین راستا تخریب اراضی نیز به عنوان یک مسأله جهانی در قرن 21 مطرح است، چرا که باعث کاهش بهره وري - کشاورزي - از اراضی شده و محیط زیست، امنیت غذایی و کیفیت زندگی مردم را تحت تأثیر قرار می دهد.[3] بسیاري از منابع جایگزینی ندارند و یا می توانند به گونه اي جبران ناپذیر تباه شوند به همین دلیل براي نسلهاي آینده باید ازاین منابع طبیعی حفاظت شود.[4] بسیاري از این منابع نیزکه بخش کشاورزي از آن بهره می برد از نوع تجدیدپذیرند؛ لذا می توانندمتناوباً مورد استفاده قرارگرفته و تجدید شوند.
به شرط آنکه اولا درك درستی از پیچیدگی سیستم و قوانین حاکم بر آنها به دست آید. ثانیا ظرفیت بهر ه برداري از آنها شناخته شود و عواملی که موجبات برهم خوردن نظم سیستم را فراهم می کنند، کنترل گردند .[2] نگرانی در مورد اثرات منفی کشاورزي مدرن بر سلامت انسان، محیط زیست و منابع طبیعی، منجر به تلاش براي یافتن رهیافتهاي جایگزین و در نتیجه پیدایش کشاورزي پایدار گردید.
کشاورزي پایدار رویکردي است که نه تنها استفاده بهتر از منابع و خدمات طبیعی براي نیازهاي انسان را بدون آسیب رساندن به محیط فراهم می سازد، بلکه استفاده از نهاده هاي خارجی را به حداقل می رساند.[24 ] پایداري به رفع نیازهاي رو به افزایش انرژي، غذا و آب بدون به خطر انداختن توانایی نسل هاي آینده توجه دارد.[21] در این راستا باید کشورها و سازمانها احساس مسئولیت کرده و پا به عرصه گذاشته تا فرایندهاي غیرپایدار کشاورزي را تحت کنترل درآورده و زمینه را براي استفاده و مقعول از منابع طبیعی و کشاورزي فراهم سازد.
2 -کشاورزي پایدار 1
تحقق کشاورزي سازگار با محیط زیست، مستلزم توجه به مفهوم پایداري و کشاورزي پایدار، بعنوان مدیریت موفق منابع کشاورزي در برطرف نمودن نیازهاي در حال رشد، همراه با حفظ محیط زیست و افزایش منابع بیولوژیک می باشد .[3 ] امروزه در عرصه کشاورزي جهان، واژه کشاورزي پایدار داراي جایگاه ارزنده و ویژه اي است.کشاورزي پایدار، فعالیتی علمی و مبتنی بر اصول اکولوژیک است که هدف اصلی آن ایجاد حالت تعادل ورسیدن به پایداري در تولید می باشد. در واقع کشاورزي پایدار را می توان نوعی فرآیند بهینه سازي دانست که با استفاده بهینه از منابع طبیعی بتواند نیاز غذایی بشر را تأمین کرده و کیفیت محیط زیست را بالا ببرد.[13]
کشاورزي پایدار نظامی است از نظراقتصادي پایا می باشد و ذخایر منابع طبیعی را حفظ می نماید و کیفیت آن را براي نسل هاي آینده افزایش می دهد. برخلاف کشاورزي مدرن که بر جزنگري یا ساده نگري استوار می باشد در کشاورزي پایدار جامع نگري حاکم می باشد و برآیند منابع و مضرات به حساب آورده می شود. در کشاورزي پایدار بر حفظ تولید در درازمدت و ثبات آن، بهره برداري هاي موثرتر از نهاده ها وکمک گیري از انرژي هاي زیستی و جنبه هاي فرهنگی و اجتماعی تاکید می شود.
[9] توجه به تمامی ابعاد زیستی، اقتصادي و اجتماعی زندگی بشري بر روي کره زمین، می تواند ضمن برآوردن نیازهاي جاري بشر، رفاه، آرامش و برابري را فراهم آورد، علاوه بر آن توانایی زیست بوم را در ارائه خدمات زیستی به تمامی ساکنان آن اعم از انسانی و غیر انسانی، حفظ کند. به هر روي پایداري داراي مفهومی بسیار عام می باشد که قابل تسري در تمامی ابعاد و جوانب فعالیت هاي بشري است .[19] بنابراین کشاورزي پایدار "سیاستها و عملیاتی است که توانایی مردم را براي تولید و غذا و پوشاك تضمین می کند بدون اینکه منابع طبیعی تخریب شوند و در عین حال وضعیت اقتصادي و تجارت کشاورزي و ارزشهاي اجتماعی را حفظ کند" .[4]
3 -بحران هاي محیط زیستی مانع دستیابی به کشاورزي پایدار
عمدتاً حداکثر تلاش کشاورزان معطوف به حداکثر تولید است و کمترین توجه را به بعد زیست محیطی تولید دارند به همین دلیل، امروزه بحران آلودگی هاي زیست محیطی به چالش و موضوع جهانی تبدیل شده است.[16 ] انسان در طی قرن اخیر با کمک فن آوریهاي نوین و با اتکا به منابع طبیعی ارزان قیمت، بویژه سوخت هاي فسیلی در زمینه تامین غذاي جمعیت روزافزون جهان به پیشرفتهاي شگرفی نایل آمده است.
متأسفانه این دستاوردها در برخی موارد به قیمت گزافی از نظر مشکلات زیست محیطی همراه بوده و پی آمدهاي مختلفی را در برداشته است.[13] از اثرات زیست محیطی کشاورزي ، انتشار گازهاي گلخانه اي قابل توجه ، از دست دادن تنوع زیستی ، آلودگی گسترده ناشی ازکودهاي شیمیایی و آفت کش ها، فرسایش خاك ، کاهش گرده افشانی ، خطرات سلامت انسان و..... را می توان نام برد .[22] همچنین آلوده شدن آبهاي رو و زیر زمینی و در نتیجه بروز انواع بیماري ها، تخریب هاي فیزیکی، شیمیائی و بیولوژیکی خاك، و به تبع آن مهاجرت هاي بی رویه روستائیان و معضلات اجتماعی بعد از آن نیز از جمله اثرات منفی حاصل از ناپایداري کشاورزي می باشد.[6] تخریب محیط زیست علاوه بر تهدید سلامتی و رفاه مردم روستایی به طور تدریجی بر رشد اقتصادي نیز تأثیرگذار می باشد.[3] به طورکلی آثار و پیامدهاي فعالیتهاي بخش کشاورزي بر محیط زیست را می توان در 3 قسمت ذیل دسته بندي نمود:
1. آلودگیهاي شیمیایی ازقبیل تجمع فلزات سنگین در خاك زراعی و محصولات کشاورزي و آلودگیهاي منابع آب دریاها به موادشیمیایی.
2. آلودگی هاي بیولوژیکی ازقبیل آلودگی زمینها ومحصولات کشاورزي به انواع میکرو بها، ورود گونه هاي مهاجم به دریاها، آلودگی هاي نفتی و...
3. تخریبهاي فیزیکی ازقبیل از بین رفتن جنگلها،کویرزایی، فرسایش خاك، چراي بی رویه، تخریب منابع آب، شورشدن اراضی، وقوع سیلها و خشکسالیها، تخریب لایه ازن و... .[2]
4 -راهکارهاي دستیابی به کشاورزي پایدار
برخورداري از محیط زیستی سالم و پاك براي هرفردي از اهمیت خاص برخوردار است. ماهیگیران به پاکی و آلوده نبودن آب اقیانوسها و دریا، کشاورزان به خاکهاي غیر سمی و مصرف کنندگان به تولیدات پاك که به سلامتی آنها آسیب نرساند، اهمیت قائل هستند.حفاظت اصولی از محیط زیست رهیافتی مؤثر و برخاسته از تجارب کارگزاران عرصه هاي زیست محیطی در سراسرجهان است و به نظر می رسد که در صورت توجه به استلزامات،چارچوبها و روشهاي آن بتوان به حرکتی پایدار در حفاظت ازمحیط زیست امیدوار بود.[20] حفظ محیط زیست و دستیابی به معیارهاي ضروري در توسعه پایدار ، امروزه در سرلوحه امور کشورهاي جهان و سازمان هاي بین المللی قرار گرفته است.[14]
تولید مبتنی بر کشاورزي پایدار که تضمین کننده رفاه نسلهاي کنونی و آتی است، نیازمند همسویی بین رفتار اقتصادي و زیست محیطی و عدم تنزیل منابع تولید و محیط زیست به سمت حال از یک سوي و مدیریت مطلوب نهاده هاي آلاینده محیط زیست از طریق جایگزینی با روشهاي بیولوژیکی و اصلاح سیستمهاي کشاورزي در جهت تشویق به استفاده از این روشها و انتقال یارانه ي نهاده هاي شیمیایی به سمت نهاده هاي غیرشیمیایی و استفاده ازیارانه هاي سبز براي مدیریت آلودگی هاي زیست محیطی از سوي دیگر می باشد.[16]
