بخشی از مقاله
چکیده
توسعه مفهومی است که از لحاظ لغوی به معنای خروج از لفاف - لفاف همان جامعه سنتی، فرهنگ و ارزشهای مربوط به آن - و بازشدن میباشد. تمام تلاشها و فعالیتهای انسان و جامعه غرب برای دستیابی به این مفهوم از توسعه است اما به نظر میرسد که تفاوتها و چالشهای اساسی در فرهنگ دینی با این مفهوم وجود دارد به همین دلیل میتوان بیان نمود که عنوان جایگزین و مناسب توسعه در فرهنگ دینی و اسلامی واژه استعلا و تعالی است.
مفهومی که علاوه بر در نظر داشتن بار معنایی مفهوم توسعه در خود، مفاهیمی ارزشی و اعتقادی بالاتر و والاتری دارد. مفاهیمی که میتواند تأمینکننده سعادت دنیوی و اخروی عاملان باشد در این مفهوم است که میتوان از استعلا، توسعه انسانمحور که تأمینکننده نیازهای مادی و معنوی انسان بوده و با سرچشمه گرفتن از دستورات و احکام الهی، روح و جوهره اخلاق در آن متجلی بوده و مفهوم ابدیت-گرایی انسان نیز تجلی یابد را انتظار داشت. این مقاله به بررسی و بیان تمایزات این دو مفهوم و همچنین بررسی ویژگیهای انسان متعالی میپردازد.
مقدمه:
استعلا در لغت، به معنای برتری طلبی می باشد، همچنین استعلا در در ترجمه لفظی به معنای فرارونده است. بعلاوه به معنای بزرگوار شدن، علو و تعالی نیز آمده است. تعالی مفهومی است که تعریف آن به سختی در لغات مترادف با آن قابل بیان است. اگرچه لغاتی مانند توسعه دارای تشابه معنایی با تعالی هستند اما روح حاکم بر کلمه و لغت تعالی، بسیار بالاتر و والاتر از توسعه میباشد. تمام نواقص ذاتی کلمه توسعه آنچنان که به دنبال دریافت معانی مثبت و سازنده از توسعه انتظار می رود میتواند در کلمه استعلا پدیدار گردد.
در ادبیات اسلامی اولین نشانه های این معنی را میتوان در حکمت متعالیه ابن سینا یافت. عبارت »الحکمه المتعالیه« از دو واژه »الحکمه« به معنای فلسفه الهی و»المتعالیه« به معنای برتر یا تعالی یافته تشکیل شده است. ابن سینا مراد از حکمت متعالیه را حکمتی دانسته است که به همراه بحث و نظر، با کشف و ذوق کامل میشود - مجموعه فهم و شهود - . در همین معنا میتوان متذکر شد که در تمایز با گونههای مرسوم علم و حکمت، حکمت متعالیه، آگاهی و دانشی است مشتمل بر اسرار و حقایق برگرفته از گنجینههای حکمت الهی که فهم آنها »ورای طور عقل« است.
همچنین این موارد بعدها توسط ملاصدار و شاگردانش بسط بیشتری یافت. به طوریکه بعدها فلسفه حکمت متعالیه منسوب به آرا و اندیشه ملاصدرا و شاگردانش شد. لذا با تامل در معنای استعلا و تعالی از ابتدای شکل گیری تاکنون میتوان دریافت که تعالی مفهومی است که با گونه مرسوم علم و حکمت - توسعه - متفاوت بوده و معنای در نظر گرفتن حکمت الهی را نیز در نظر دارد. در برخی موارد واژه استعلایی مترادف با واژه متعالی نیز به کار می رود - محمدرضایی و فولادی، . - 1387
تعریف استعلا:
معنای لغوی کلمه استعلا در زبان فارسی عبارت است از: طلب بلندشدن و طلب بلندپایه شدن در فرهنگ معین معنای تعالی به صورت بلند پایه گردیدن آمده است. در فرهنگ دهخدا به صورت بلند شدن و معادل انگلیسی آنها را میتوان در سه کلمه excellence, sublimity, transcendence جستجو نمود. گاهی برای مترادف استعلا و تعالی در زبان انگلیسی از واژه عالی - excellent - استفاده میکنند به نظر می رسد بار معنایی جهت به کمال در این واژه - excellent - عالی وجود نداشته باشد لذا به نظر میرسد بهترین واژه معادل با استعلا و تعالی در زبان انگلیسی واژه "وراروی" یا فراروری transcendence باشد.
تعالی را میتوان نوعی رسیدن به یک هدف ارزشمند بیان کرد و به موازات آن متعالی چیزی است که به هدف والای خود که عموماً چیزی برتر از اندیشههای مادی است، رسیده باشد. در مفاهیم دینی از تعالی تعبیر به استکمال دایمی - محقق داماد و جان محمدی، - 1390 میشود. لذا میتوان دریافت که استعلا میتواند به معنای طلب دائمی کمال تلقی گردد. مفهوم توسعه در عرض بسط دادن دیده میشود، نه امری ارتقایی. البته در ترجمه انگلیسی آن از واژه develop استفاده میشود که با envelope هم مرتبط است به معنای باز شدن و خروج از حالت ملفوف بودن - علی اکبری و همکاران، . - 1384 بنابراین، خروج تدریجی از لفاف - لفاف همان جامعه سنتی، فرهنگ و ارزشهای مربوط به آن - ، معنای دقیق واژه توسعه است - جهانیان، . - 1377 به صورت مقایسهای نیز میتوان به بررسی سه کلمه رشد - Growth - توسعه - Development - و تعالی - Transcendence - پرداخت.
با بروز و مشاهده نواقص ذاتی مفهوم توسعه بود که سعی گردید با اضافه نمودن عنوان پایداری - - Sustainability ضمن اضافه نمودن مفاهیم ارزشی به خصوص در ابعاد چهارگانه اقتصادی، اجتماعی، نهادی و زیست محیطی به تعریف جامعهتری از توسعه دست یافت - آلترنبرگ و پگال، . - 2012 اگرچه اضافه نمودن مفهوم پایداری به معنای حفظ قابلیتهای تولید برای نسل آینده ضمن تامین نیازهای نسل کنونی، تا حد زیادی توانست نواقص ذاتی مفهوم توسعه را تعدیل نماید اما همچنان دارای یک اشکال اساسی بود و آن هم عدم توجه به تکمیل و تقویت پتانسیلها، توانمندیها و فرصتها میباشد لذا در مفاهیم اخیر توسعه واژهای والاتر از پایداری به آن اضافه شده است با عنوان - Evolutionability - این واژه به معنای تکاملپذیری است.
تکامل پذیری عبارت است از دستیابی به نیازهای تولید فعلی به همراه افزایش توانایی تولید آینده به منظور رسیدن به رفاه به وسیله ارضای نیازهای آزادانه. - کینر، . - 2004 این مفهوم علاوه بر مفهوم پایداری یعنی: تامین نیازهای کنونی جامعه بشری با حفظ آن برای نسلهای آینده - درسنر، - 2002 بر مفهوم توسعه توانمندیهای نسل آینده به عبارت دیگر فرصت سازی بیشتر برای نسل آینده تاکید دارد اگرچه این مفهوم - تکاملپذیری - به مفهوم استعلا و تعالی نزدیکتر است اما همچنان تفاوتهایی اساسی و ماهوی بین آنها وجود دارد.
در مفهوم تکاملپذیری سخنی از ارزشهای انسانی و سعادت دنیوی و اخروی به عمل نیامده و تنها مواردی که می توان از آن به عنوان جوهره اصلی این مفهوم عنوان نمود. فرصتسازی به منظور ایجاد رفاه بیشتر برای نسل آینده و حفظ و صیانت از محیط زیست میباشد. به نظر می رسد این نقص ذاتی در مفهوم توسعه به علت شناخت ناکافی انسان از خود و محیط پیرامون او میباشد. اگرچه میتوان در عنوان دو کلمه توسعه و استعلا اشتراکاتی را نیز پیدا نمود ولی این دو مفهوم به لحاظ کلی و نوع نگاه سیستمی حاکم با همدیگر تفاوت اساسی دارند.
به طوریکه توسعه به دنبال تامین نیازهای مادی و بسط امکانات زندگی و ایجاد رفاه بوده در حالیکه در استعلا تامین سعادت دنیوی و اخروی انسان هدف اساسی خلقت میباشد. یکی از اشتراکات استعلا و توسعه، حرکت در مسیر تحول همهجانبهی ساحتهای گوناگون جامعه است؛ تحول، تغییری همهجانبه است که وحدت و کثرت جدیدی در انسان و جامعه ایجاد میشود و در نتیجهی آن سطح تمایلات، ادراکات و رفتارهای فرد و جمع نیز ارتقا مییابد.
اختلاف اول دو مفهوم استعلا و تعالی با مفهوم توسعه، در هدف یا الگوی مطلوب است. توسعه، فعالیتها و اهداف انسانی را در قالبی مادی پی میجوید و به دنبال خود، توسعه ی اخلاق، خرد و ابزارهای مادی را پدید میآورد. بدین منظور ابتدا میل را به عمل تبدیل و سپس عمل را خرج توسعهی میل می کند و با قرار دادن انسان در این سیکل بستهی »از میل» «به میل«، بر حرصش میافزاید؛ لذا فرد همواره لذتی جدید را احساس می کند و تحرک خود را برای رسیدن به میلی افزونتر و درک لذت پس از لذت مضاعف میکند.
اما تعالی - استعلا - ، ابتهاج و طمأنینه با درونی به غایت متفاوت با توسعه است. - میرباقری، . - 1390 استعلا تلاش انسان برای تامین نیازهای معنوی به همراه تامین نیازهای مادی و رفاهی انسان است. اگرچه اندیشمندان غربی عموما تاکید دارند که با اضافه نمودن مفاهیم ارزشی در ابعاد گوناگون میتوان به مفهوم مانع و جامعی از توسعه دست یافت اما به نظر می رسد در فرهنگ دینی و اسلامی این مفهوم مقبولیت کاملی نداشته لذا عنوان و اطلاق مفهوم استعلا به جای توسعه میتواند ضمن در نظر گرفتن جنبه های مثبت مفهوم توسعه به لحاظ مادی، تامین کننده مفاهیم ارزشی و معنوی در راستای نگرش الهی بر انسان و محیط پیرامون او باشد.
