مقاله تکنولوژی آموزشی و نقش آن در تعلیم و تربیت

بخشی از مقاله

چکیده
چند دهه ای بیش نیست که اصطلاح تکنولوژی آموزشی جایی برای خود در فرهنگ تعلیم و تربیت جهان اختصاص داده است. قبل از آن که کاربرد تکنولوژی آموزشی با مفهوم جدید و مترقی آن مطرح شود، برنامه ریزان و معلمان در راه بهبود امر تدریس و محصول نتایج بهتر آموزش از مواد و وسایل آموزشی با مفهوم» سمعی و بصری« آن کمک می گرفتند.

بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که کمک های این شاخه از تعلیم و تربیّت به کاربرد صرف مواد و وسایل آموزشی خلاصه می شد . ولی امروزه اصطلاح » تکنولوژی آموزشی« مفهومی مترقی و تکامل یافته را به همراه دارد و زمینه ی بهره گی ریاز آن صرفاً به کاربرد مواد و وسایل آموزشی خلاصه نمی شود ؛ بلکه مفهومی وسیع تر و جدیدتر به همراه دارد.

امروزه برای شفاف کردن امر آموزش، متنوع کردن وسایل فرآیند تدریس و روشن کردن مطالب درسی، استفاده از وسایل کمکآموزشی توسط معلمان امری اجتنابناپذیر است. دانشآموزان با استفاده از وسایل کمکآموزشی به فرآیند یادگیری و تدریس عینیت میبخشند و به آسانی به در جریان تدریس به فراگیری آموختههای جدید میپردازند. وسایل کمکآموزشی زمینه لازم را برای یادگیری در دانشآموزان به طور گسترده میآورند و دانشآموزان خود را در فرآیند تدریس و یاددهی به حساب میآورند.

یادگیری امری بسیار پیچیده و مستلزم دخالت عوامل متعدد است و زمانی اتفاق میافتد که این عوامل در کنار هم باشند. امر یادگیری در محیط کلاس، به طور اخص، دارای اهمیت و حساسیت بیشتری است. محیط کلاس به سبب تفاوت اساسی با محیط بیرونی نیازمند دقت و توجه فراوان تر است. در کلاس درس عوامل اساسی دخیل در امر یادگیری عبارتند از: وضع جسمی، روحی، علمی و شخصیتی معلم، محتوای منابع آموزشی، قوانین و مقررات آموزشی، فضای آموزشی و وسایل کمکآموزشی.

در بین این عوامل، وسایل کمکآموزشی از حیث اینکه تئوری و عمل را توأم و هماهنگ میسازد، جایگاه ویژهای دارد. استفاده از وسایل کمکآموزشی از طرف معلم در جریان تدریس باعث میشود که مطالب مطرح شده در ساخت شناختی دانشآموزان جا بگیرد و دانشآموز به یادگیری معنیدار نائل شود. متأسفانه استفاده منظم و اصولی از وسایل کمکآموزشی، تحت هر عنوان در مدرسه به بوته فراموشی سپرده میشود و اغلب عدم استفاده از وسایل کمکآموزشی را از طریق کمبود وقت و نبود وسایل توجیه میکنند.

امید است روزی برسد که استفاده از وسایل کمکآموزشی نهادینه گردد تا باعث تحرک و پویایی در نظام آموزشی کشورمان بشود.این مقاله با محور قرار دادن استفاده از تکنولوژی های نوین با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از اطلاعات کتابخانه ای به دنبال آن است تا به نقش محوری وسایل آموزشی نوین در آموزش و پرورش بپردازد. در این مقاله پس از اشاره به تعریف تکنولوژی آموزشی وتاریخچه و جهت گیری های فعلی آن، اهداف تکنولوژ ی آموزشی، نقش معلمان در تکنولوژی و کابردش در تعلیم و تربیت مورد توجه قرار گرفته است.

مقدمه
بی تردید توانمندی و توسعه و استقلال واقعی کشورها نسبت مستقیم با توانایی آن ها در تولید علم و توسعه ی علمی- تحقیقاتی دارد. در عصر کنونی تولید علم و تحرک علمی با رونق و پیشرفت تکنولوژی نیز کاملاً مرتبط است.حقیقت این است که تولید و بسط و گسترش علم تاثیر بسیار عمیقی در تمام حوزه های اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی کشور دارد. به تعبیر دیگر تولید علم و توسعه علمی به عنوان موتور محرکه ی توسعه همه جانبه و پایدار کشورها نقش عمده ایفا می کند. تمام کشورها در تلاش برای نیل به خود کفایی علمی و توسعه ی علم و تحقیقات می باشند.

تعلیم و تربیت رسالت سنگینی در تامین نیاز های مختلف اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه دارد ، از رسالت های مهم آن ارتباط با جامعه و رفع نیاز های آن است. متاسفانه علی رغم اهمیت تجربه و لزوم کاربردی کردن مباحث شاهد اجرای ضعیف واحدهای عملی در مراکز آموزشی و تعلیم و تربیتی هستیم، بنابراین یک راه حل ممکن اولویت قرار دادن تکنولوژی آموزشی در امر خطیر تعلیم و تربیت است،زیرا این رشته سرویس دهنده ی بسیاری از رشته های دیگر است.

تکنولوژی آموزشی عنصری توان بخش در بسیاری از فرصت های تعلیم و تربیت به شمار می آید و می تواند یادگیرندگان را به طیف وسیعی از منابع هدایت کند.یادگیری مداوم ، برداشتن محدودیت های زمانی و مکانی،سنی و جنسی بهبود امور آموزش ازجمله دلایل آگاهی از تکنولوژی آموزشی در تعلیم و تربیت می باشد.از یک سو انسان با داشتن ظرف زمانی محدودی از نظر طول عمر که حدود 70 سال است،در واقع با یک محدودیت بسیار تعیین کننده روبروست و قادر نیست .

علم و توانایی خود را در هر آنچه که بخواهد در حد مطلوب رشد و کمال بخشد و از سوی دیگر این محدودیت در واحدهای زمانی کوچک که در اختیار انسان به عنوان شاگرد یا معلم قرار دارد، نیز به عنوان اصلی ترین عامل تعیین کننده میزان اثر بخشی کارمعلم و شاگرد و یا معلم به حساب می آید. معلم تنها برای امر خطیر خود یعنی تعلیم و تربیت دانش آموزان یک یا چند واحد زمانی 50 دقیقه ای در اختیار دارد تا آنچه را که مهم و ضروری می داند، به دانش آموزانش عرضه نماید به این ترتیب انسان در هر آموزش وهدف گزینی در واقع خود را از بسیاری آموزش ها یا هدف های ممکن دیگر محروم می سازد و رقابت شدید از نظر زمان و صرف وقت در میان هدف ها و آموزش های مختلف جاری است .

بدیهی است یکی از راه های حل مشکل محدودیت زمانی استفاده از تکنولوژی در تعلیم و تربیت است . در واقع این تنها راه موجود و یگانه میدانی است که عرصه آن تا ابد برای انسان باقی می ماند و باید با متمرکز کردن سعی و تلاش خود در این زمینه بر کارایی استفاده از واحدهای زمانی محدود آموزشی بیفزاید و در همین خصوص بحث رشته جدیدی به نام تکنولوژی آموزشی با استقبال روز افزون در محافل تعلیم وتربیت مطرح شده است

بنابراین تکنولوژی به معنای آگاهی از نحوه اجرای ماهرانه هر امری است، نخست بر یافته های علمی و نظری هر حیطه ی علمی و سپس بر یافته های تحقیقات کاربردی انجام شده در آن حیط مبتنی است .تا زمینه استفاده از آن یافته های نظری برای حل مسائل و مشکلات خاص کاربردی فراهم آید. به این ترتیب تکنولوژی در هر زمینه از جمله تعلیم و تربیت کلام آخر است ولی آخرین کلام نیست، زیرا در اثر پیشرفت علوم زمینه های جدیدی از کاربرد آن به دست می آید

نقش عمده تکنولوژی کمک به بهبود کارایی کلی فرآیند تدریس و یادگیری است.در تعلیم وتربیت این کارایی بهبود یافته و به طریق گوناگون می تواند ظاهر شود به عنوان مثال

-1: افزایش کیفیت یادگیری یا میزان تسلط بر آن

-2کاهش مدت زمان مورد استفاده یادگیرندگان جهت دسترسی

-3 افزایش کارایی معلمان برحسب تعداد یادگیرندگان بدون کاهش کیفیت یادگیری

-4 کاهش هزینه ها

-5 افزایش استقلال یادگیرنده و انعطاف امکانات آموزشی.

درحال حاضر تکنولوژی جدید در کلیه نهادهای اجتماعی به منظور افزایش کارایی و پاسخگویی به نیاز ها و مشکلات انسان به کارگرفته شده است. حدود این کاربرد و میزان کارایی آن به رشد و توسعه فرهنگی هر جامعه بستگی دارد.

راه حل هایی که به کمک آن می توان با بحران های ناشی از مسائل تعلیم و تربیت مقابله کرد متفاوت است.پاره ای از این راه حل ها سنتی و کلاسیک است به طور مثال می توان معلم بهتری تربیت کرد، برتعداد ساعاتی که معلم تدریس می کند افزود، فضا و ابزار آلات آموزشی به نحو صحیح تری به کارگرفت و حتی می توان سهم بیشتری از آموزش اطفال را به اولیا و اجتماع محلی سپرد، اما چیزی که متولیان سیستم آموزشی در کشور های در حال توسعه متوجه شده اند،که جلوگیری از همه گیر شدن بحران با این شیوه ها امکان پذیر نیست.

مثلا اگر منابع موجود از ابتدا بیش از اندازه کم و غیرکافی باشد بهره گیری صحیح و عاقلانه این منابع امکان ندارد، توجه به این نکته سبب شد تا بسیاری از کشورها بجای استفاده از روش های سنتی معمولی راه حل های جدید و اساسی تر بیابند، و یکی از این روش ها کاربرد تکنولوژِی آموزشی در تعلیم و تربیت است، این روش تنها به معنی استفاده از ابزار آلات مدرن آموزشی نیست، بلکه ضرورت این روش وقتی مشخص می شود،که نقش معلم و یادگیرنده هر دو تغییر یافته و معلم را از انتقال دهنده صرف اطلاعات به راهنما و مشاور و تسهیل کننده امر یادگیری ویادگیرنده را از دریافت کننده منفعل اطلاعات صرف به یادگیرنده ای فعال و خلاق تبدیل می کند 

نوشتار حاضر سعی دارد ابتدا بر اساس مطالعه اسنادی، به بررسی آراء و نظریات صاحب نظران در تکنولوژی آموزشی بپردازد. سپس بر اساس تا نشان داده شود که این اندیشمندان به تکنولوژی آموزشی آن با چه دیدگاهی نگاه میکنند و در روش »تطبیقی و تحلیلی« به ارزیابی این متفکران در زمینه کابرد تکنولوژی آموزشی بپردازد؛ سعی بر این استاز وضعیّت علمی کشور، میزان تولید آن، ساز و کارهای لازم برای بهبود و ارتقای تولید، توسعه علمی و عوامل و معیارهای موثر از قبیل بالا بردن سطح تکنولوژی آموزشی در بهره گیری از تعلیم و تربیت گام هایی بردارد.

اهمیت و ضرورت تکنولوژی آموزشی

استفاده از تکنولوژی آموزشی امروزه زینت و تشریفات نیست بلکه یک ضرورت اساسی در امر تعلیم و تربی ت بشمار می رود.زیربنای توسعه پایدار در هر جامعه ای نظام تعلیم و تربیت آن است و مهمترین مقوله ای که این مجموعه را از سایر نهادها تفکی ک می کند گستره نیروی انسانی توانمند و باانگیزه است. امروز چه کسانی که به تعلیم و تربیت مشغول هستند و چه دانش آموزانی که ازخدمات آنها بهره می برند، سرمایه های بزرگی هستند که می توانند زیربنای توسعه را فراهم سازند.

عصر امروز عصر دانایی محوری و انفجار دانش و اطلاعات است و ما با برخورداری از یک آرمان متعالی و مکتب الهی که تربیت، آموزش و یادگیری را یک واجب شرعی می داند، می توانیم برا ی رسیدن به این اهداف بلند استفاده کنیم، برای اینکه فرهنگ خود را رشد داده و تجلی آن را در نظام تعلیم و تربیت ببنیم باید از تکنولوژی آموزشی استفاده کنیم در غی ر اینصورت باید منتظر ایستایی باشیم،یکی دیگر از دلایل لزوم استفاده از تکنولوژی درآموزش، ناکارآمدی روش های سنتی است، زیرا آموزش و پرورش به سرعت در توسعه نیاز دارد. بهره گیری از تکنولوژی در امر آموزش هیچگاه نمی تواند جایگزینی برای معلم درامر تعلیم و تربیت باشد ولی بهترین ابزار برای یادگیری و کمک به تفهیم مطالب است.

میدانیم که یکی از اهداف عالی نظام تعلیم و تربیت، افزایش کیفیت یادگیری دانشآموزان و رشد علمی و فرهنگی آنان است. استفاده از تکنولوژی آموزشی و بهرهگیری از آنها در مراکز آموزشی، هرچند که نمیتواند یگانه ابزار مقابله با تهدیدها و رهایی از امواج خروشان تغییرات پرشتاب جامعه بشری باشد، اما به موسسات تعلیم و تربیتی نوید میدهد که با استفاده مستمر از این فناوری، حداقل یک گام جلوتر از رقبای خود حرکت کنند.

مفهوم تکنولوژی آموزشی

تکنولوژی آموزشی، درعمل با طراحی و ارزشیابی برنامه های درسی، تجارب آموزشی، اجرا و اصلاح مجدد آنها بستگی دارد، به بیانی دیگر: تکنولوژی آموزشی یک روش اصولی و منطقی برای حل مشکلات آموزشی و برنامه ریزی درسی است که با نوعی تفکر سیستماتیک - منظم و علمی - همراه است.

با توجه به این مفهوم، اطلاق عنوان تکنولوژی آموزشی به وسایل سمعی و بصری یا سایر ابزارهای آموزشی و کمک آموزشی، صحیح به نظر نمی رسد. البته این بدان معنی نیست که در روش تکنولوژی آموزشی، از وسایل سمعی و بصری یا رسانه های آموزشی استفاده نمی شود؛ بلکه بر عکس ، استفاده از وسایل سمعی و بصری و کاربرد رسانه ها در همه مفاهیم و تعاریف تکنولوژی آموزشی مستتر است. اما هیچ یک از سیستم های پذیرفته شده تکنولوژی آموزشی، وسایل و رسانه ها را هدف نمی داند و آنها را وسیله ای برای عمومیت دادن و زودتر به نتیجه رسیدن تلقی می کند.

»کاربرد ابتکاری یافته های یک رشته علمی را در صنعت- ی ا در یک کار عملی- تکنولوژی می گویند.«با توجه به این تعریف، تکنولوژی آموزشی را چنین تعریف کرده اند:» مجموعه ای از معلومات ناشی از کاربرد علوم آموزشی و فراگیری در دنیای حقیقی کلاس درس، همراه با ابزارها و روشهایی که کاربرد علوم گفته شده در بالا را تسهیل می کند.

« علاوه بر تعریف فوق، از تکنولوژی آموزشی تعریف های دیگری نیز شده است. تعریف زیر را که از سایر تعریف ها جامع تر است، برای آگاهی آن دسته از علاقه مندان که به تازگی با مفهوم تکنولوژی آموزشی آشنا شده اند، انتخاب کرده ایم:» تکنولوژی آموزشی عبارت است از روش سیستماتیک طراحی، اجرای و ارزشیابی کل فرایند تدریس و یادگیری که براساس هدف های معین و یا بهره گیری از یافته های روان شناسی یادگیری و علم ارتباطات و به کارگیری منابع مختلف- اعم از انسانی وغی ر انسانی-به منظور آموزش مؤثرتر تنظیم واجرا می شود

امروزه اصطلاح » تکنولوژی آموزشی« مفهومی مترقی و تکامل یافته را به همراه دارد و زمینه ی بهره گیریاز آن صرفاً به کاربرد مواد و وسایل آموزشی خلاصه نمی شود ؛ بلکه مفهومی وسیع تر و جدیدتر به همراه دارد.

جیمز براون و همکاران او تکنولوژی آموزشی را چنین تعریف کرده اند: تکنولوژی آموزشی فراتر از کاربرد و ابزار وسایل است. بدین ترتیب تکنولوژی آموزشی بیشتر از مجموعه ی قسمت های مختلف تشکیل دهنده ی آن است و آن عبارت است. از روش منظم طراحی،اجرا و ارزیابی کل فرایند تدریس و یادگیری با استفاده از هدف های بخصوص و بهره گیری از یافته های پژوهشی در روان شناسی و ارتباط انسانی و غیرانسانی به منظور ایجاد یادگیری موثرتر، عمیق تر و پایدارتر.

با توجه به تعریف فوق دقاًی روشن می شود که کاربرد تکنولوژی آموزشی با استفاده از وسایل صرف آموزشی مترادف نیست،بلکه در برگیرنده زمینه ای بسیار وسیع است. علاوه بر آن ماهیّت و طبیعت آن چیزی در حد» روش و راه « تلقی می شود که منظم نیز هست یعنی روشی است که مبتنی و متکی بر کاربرد » نظریه عمومی سیستم ها « است.

اتخاذ بهترین ترکیب عوامل موجود در فرآیند ها ی تدریس و یادگیری و فرآیند های مدیریت آموزشی گسترش و استفاده از سودمند ترین رسانه های صوتی و تصویری برای پیاده کردن بهترین ترکیب ها در تعلیم و تربیت برخورد با سخت افزار به عنوان وسایل کمکی تدریس برخورد با نرم افزار به عنوان وسایل کمکی یادگیری.

تعریف تکنولوژی آموزشی

تکنولوژی مرکب از دو واژه تکنیک و لوژی است که تکنیک به معنای نحوه اجرای ماهرانه هر کار و لوژی پسوندی به معنای دانش و یا شناسی است مجموع این دو واژه دانش چگونگی اجرای ماهرانه هرکاری را میرساند. بنابراین تکنولوژ ی در هر رشته علمی و یا هرکاری عبارت است از دانش حاصل از تجربیات و تحقیقات کاربردی برای دست یابی به چگونگی اجرای امور موضوعه آن علم به طور ماهرانه.تکنولوژی به معنای آگاهی از نحوه اجرای ماهرانه هر امری نخست بر یافته های علمی و نظری هر حیطه علمی و سپس بر یافته های تحقیقات کاربردی انجام شده در آن حیطه مبتنی است. تا زمینه استفاده از آن یافته های نظری برای حل مسائل و مشکلات خاص کاربردی فراهم آید

تکنولوژی آموزشی نیز مانند تکنولوژی عام دارای دو بخش است:

1.    جزء نرم افزاری - محتوایی - که شامل روش ها، دستورالعمل ها، الگوها، راهبردها،طبقه بندی ها و غیره میشود؛

2.    جزء سخت افزاری که شامل دستگاه ها، تجهیزات، ابزارها، وسایل، دستگاه ها ورسانه هاست.

این دو جزء مکمل یکدیگر و در تعاملاند و بدون یکی از آنها تکنولوژی آموزشی کامل نخواهد بود. این نظر به دیدگاه چهارم اشتفان کلین نزدیک تر است که شا مل نظام های اجتماعی- فنی و کاربرد مصنوعات می شود